Ӗнтӗ "чӑваш" сӑмахӑн этимологийӗ пирки тем те калаҫаҫҫӗ. Хӑшпӗр айвансен шучӗпе, чӑнлӑха тупас тесен версисен шутне вышкайсӑррӑн ӳстерсе пымалла имӗш. Версисем мӗн чухлӗ нумайрах, чӑнлӑха тупас шанчӑк та ҫавна май ӳссе пырать текелеҫҫӗ. Паллах, кунашкал каланисем пачах та тӗрӗс мар. Чӑваш халӑх канашлӑвӗнче пуҫланнӑ ҫӗнӗ анкӑ-минкӗлӗхе пӳрнепе тӗллесе кӑтартам ҫак каҫӑпа.

Тӗрӗссипе вара хайхи версисене шелсӗррӗн, хурт-кӑпшанкӑна хӳтернӗ пек, пӗтерсе пырас пулать. Чӑн малтанах — ҫынсен пуҫӗсене пуринчен те ытларах минретекеннисене. Ҫавӑн пеккисенчен пӗри — хайхи "чӑваш" тенине "йӑваш" сӑмахпа ҫыхӑнтарма хӑтланни. Кунашкал сӑмахсен этимологине шыраса ҫын чӑн малтан ӑҫта пӑхать? Тӗрӗс, Фасмер сӑмахсарне. Интернет шыравҫисем те пуринчен малтан ҫавӑнта илсе ҫитереҫҫӗ. Унта вара шӑпах ҫак "чӑваш-йӑваш" тенине мала кӑларса тӑратнӑ. Немет текен венгр ӑсчахӗ ҫине таяннӑ.

чува́ш род. п. -а – название тюрк. народа, потомков волжск. булгар; чувашин, чувашанин – то же (Мельников). Название чува́ши встречается с ХVI в. в русск. источниках; см. Магницкий, Изв. Каз. Общ. ист. 21, No 2, цит. по Этногр. Обозр. 67, 132. Из чув. tš́ǝ̂vaš "чуваш", которое связано с тур., азерб. jаvаš "мирный, спокойный", уйг. jаbаš; см. Корш, ИОРЯС 8, 4, 22; Рясянен, Тsсh. LW. 89; FUF 29, 200; Рашоньи, Semin. Kondakov. 8, 293. Согласно Немету (Symb. Rozwadowski 2, 221), непосредственным источником этого чув. слова является тат. džуvаš "мирный, радушный", кирг. džuvaš, juvaš. Из чув. заимств. мар. я., у. suas, у. süаs "татарин" (Рясянен, там же; Вихман, JSFOu 30, No 6, 18; Ахмаров, Изв. Каз. Общ. ист. 19, 156 и сл.; см. FUF Anz. 8, 22). От этого этнонима образовано чува́ша "неопрятный человек", тверск., псковск., чуа́шка – то же, вологодск. (Даль). Подзывание свиней чува́ш-чуваш, возм., навеяно созвучиями типа чух-чух, чуш-чуш (Даль).

Фонетика саккунӗсем тӑрӑх, "йӑваш" тенинчен "чӑваш" пулса тӑнине ниепле те ӑнлантарма май ҫук. Мари чӗлхисенче те авӑ йывыжа, йывыжан, йывыжи тенисем ҫеҫ пур. Вӗсем пурте ҫармӑссене авалхи чӑвашсенчен лекнӗ. Эппин ку пӗлтерӗшлӗ сӑмах авал та ҫавнашкалах янранӑ (умӗнче [Й], ниепле те [Ҫ] мар). Эпир ӑстӑнпа ҫавӑрса илме пултаракан вӑтам ӗмӗрсенче чӗлхе ҫинче "ҫӑваш" мар, "йӑваш" пулнӑ. Мари чӗлхисенче "сывыжа" евӗрлӗ сӑмахсем ҫуккинчен аван курӑнать ку. Ара, ҫармӑссенче авалхи чӑваш чӗлхинчи [Ҫ] сасӑ яланах [С] пек рефлексациленнӗ.

Ҫак йывӑрлӑхсене кура ЧӐВАШ сӑмах ЙӐВАШран мар, тутар чӗлхинчи ҫав пӗлтерешлех "джуаш" сӑмахран тухма пултарнӑ текелеҫҫӗ. Аптранӑ енне ӗнтӗ. (Аптаранӑ кӑвакал кутӑн чӑмнӑ, тет). Фасмер сӑмахсарӗнче те ҫаплах.

Анчах унашкал мекӗҫленни те вырӑнлах мар. "Чӑваш" сӑмах 16-мӗш ӗмӗрччен пулса кайнӑ. Ҫав вӑхӑталла вара вырӑнти стандартлӑ (чӑваш мар) тӗрӗк чӗлхе джӑлатаканни (дж сасӑлли) пулман. Йӑлатакан ([й] сасӑллӑ) чӗлхе пулнӑ вӑл. Ылттӑн Урта тапхӑрӗнчи чул юпасем ҫинчи эпитафисем те ҫавнах ҫирӗплетеҫҫӗ.

Тепӗр енчен, мӗншӗн-ха "тутарсем" чӑваша апла ят памалла? Мӗн амакран? "Бесерман" текеннисем кӑмӑлӗпе йӑваш пулман-шим тата? Этнонимсем хушшинче унашкал психикӑлла, психологилле пахалӑхсене кура, ҫынсен шалти тӗнчине кура панисем тӗл пулмаҫҫӗ. Ҫынсен тулашри палӑрӑмӗсене вара кӑтартни пулать. (Калӑпӑр, каракалпаксем — "хура калпак" тенинчен). Тутарсем ят панӑ пулсан, чӑвашӗсем мӗн амакне кура вӑл ята ярса илнӗ-ши? Пулма пултарайман япала теме тивет. Фасмер йӑнӑшнӑ!

———————————————————————-

Илсе кӑтартнӑ видеона "неосуваристсем" ӑсталани тӳрех курӑнса тӑрать. Калас пулать, "Сувар" текен "теори" те пӗтӗмпех суя. Апла пулин те эпир ку клип текенскерне илсе кӑтартасах терӗмӗр. Мӗншӗн тесен Фарида (шӑпах вӑл юрлать) сассине, юрлас ӑсталӑхне ытарма ҫук. Фарида Файзуллина вӑл. Минусовки те питӗ аван. Илемлӗх тӗллевӗсемпе "чӑваш" тата "йӑваш" сӑмахсене рифмӑлани те пур. Апла рифмӑланашӑн эпир никама та ӳпкелеме пултараймаспӑр кунта. Юррӑн сӑмахӗсене тата кӗввине кам ҫырни пирӗншӗн халлӗхе паллӑ мар.

Калас пулать, "чӑваш-йӑваш" текен каларӑш чӑваш хушшинчех ҫуралнӑ. Ун пирки 19-мӗш ӗмӗртех Василий Сбоев, Спиридон Михайлов, Золтницкий тата ыттисем те асӑнаҫҫӗ. Мӗн калӑн ӗнтӗ, сасӑсен янравӗ ҫапла килет-ҫке!

Ҫапах та сасӑсен илӗртӳлӗхне кура ҫеҫ версие "чӑн" тесе хаклама май ҫук!