Чӑваш чӗлхинче сингармонизма пӑхӑнман сӑмахсем пур. Калӑпӑр, «путлӗ», «путек», «кансӗр»… Чӑвашла вӗсене йӑнӑшсӑр ҫырас тесен ҫак сӑмахсем мӗнле пулса кайнине лайӑх пӗлмелле. Уйрӑмах ҫакӑ «путсӗр» сӑмаха пырса тивет: кӗнекесенче те сахал мар ӑна «пӳтсӗр» пек ҫырнине асӑрхатӑп. Чи пысӑк сӑлтавӗ ӗнтӗ кунта ӑна каланӑ чухне эпир «путсӗр» мар, «пӳтсӗр» тенипе ҫыхӑннӑ. Ҫавна май ҫырнӑ чухне те «пӳтсӗр» тесе ҫырас килет. Ку сӑмахӑн тепӗр форми те пур-ха: «путлӗ». Анчах ку чухне ӑна никамах та «пӳтлӗ» тесе каламасть те, унашкал йӑнӑш тӑвас хуйхӑ ҫук.

«Путлӗ»-пе, «путсӗр» ӑҫтан килнӗ-ха пирӗн чӗлхене? Ӑна пирӗн халӑх вырӑс чӗлхинчен илнӗ иккен: унта «путь» сӑмах пур, ҫав сӑмахӑн пӗр пӗлтерӗшӗсенчен пӗри вара: «йӗркеллӗ, тӗрӗс, тивӗҫлӗ шайра». Каярахпа ҫак ӑнлав манӑҫа пуҫланӑ та ун пирки чылайӑшӗ, хӑйсене вырӑсла лайӑх пӗлетпӗр теҫҫӗ пулин те, чухламасть те. «Непутевый человек» тесен кӑна ҫав «путь» сӑмахӑн ӑнлавне чухласа илме пулать. Ҫавӑнпа ӗнтӗ, ку сӑмаха эпир вырӑс чӗлхинчен йышӑннӑран, вӑл сингармонизм йӗркине пӑхӑнмасть: путлӗ, путсӗр.

Тепӗр кӑсӑклӑ сӑмах: «путек». Кунта тата та интереслӗрех: сӑмаххи хӑй тӗрӗк чӗлхинченех. Пирӗн патра, тури чӑвашсем патӗнче, ку сӑмаха «потяк» ([пот'ак]) теҫҫӗ — вӑл сингармонизм йӗркине пӑхӑнать. Литература чӗлхине кӗнӗ «путек» вара — пӑхӑнмасть. Ку мӗне пула пулнӑ-ха? Сӑлтавне вара Василий Егоровӑн этимологи словарьне уҫсан пӗлме пулать:

Путек «ягнёнок», «козлёнок»; путек-пуран «ягнята, козлята в собирательном смысле»; башк., тат. бәрән «ягненок», «барашек»; казах. бойдак «холостой», «холостяк»; «валух в возрасте выше одного года»; бойдак мал «яловый скот»; кирг. бойдок, к. калп. бойдак, башк. буйзак, тат. буйдак «холостой»; в чув. выпадение звука й вызвало смягчение последующего тпӑранла, пуранла, тат. бәрәнлә «ягниться»; пуран из русск. баран.

Куратпӑр ӗнтӗ, авал ку сӑмахра «у»-па «т» сасӑсем хушшинче «й» сасӑ пулнӑ. Вӑл тухса ӳкнӗ те, «т» сасса ҫемҫетнӗ. Ҫавна пула «путек» пулса тӑнӑ та.

«Канлӗ», «Кансӗр» сӑмахсем те мана кӑсӑклантараҫҫӗ. Анчах, хальлӗхе, мӗншӗн вӗсем ҫавнашкал ҫырӑннине тупаймарӑм-ха. «Канӑҫсӑр», «канӑҫлӑ» сӑмахсем те пур-ха… вӗсем сингармонизм саккунне пӑхӑнаҫҫӗ. Ҫавах та «канӑҫлӑ»-па «канлӗ» хушшинче уйрӑмлӑх пур пуль тетӗп. «Чӑваш чӗлхин ӑнлантаруллӑ сӑмах кӗнекинче» вӗсене питех те ҫывӑх ӑнлантарса панӑ. «Канӑҫлӑ = Канлӗ (1–3)» текен вырӑн та пур… Ман шутпа авал, ахӑртнех, [кан'] пек сӑмах пулнӑ пуль, ҫавна май пирӗн чӗлхере ҫак сӑмахсем пур та… Шел те эпӗ этимологи енӗпе ӗҫлекен тӗпчевҫӗ мар, ытти тӗрӗк чӗлхисене пӗлсех каймастӑп.

Чӑваш чӗлхинче, паллах, сингармонизма пӑхӑнманнисем тата та пур. Хӑш-пӗрне ӑнлантарса пама пит ҫӑмӑл. «Улмуҫҫи» — «Улма йывӑҫҫи» пӗрлешнипе пулнӑ, «Сухати» — «Суха туйӗ» пӗрлешнипе, «Йӗршшу» — «Йӗрӗх шу» пӗрлешнипе тата ытти те. Вӗсене тӗпчени кӑсӑклах мар, «канлӗ», «путлӗ» йышши сӑмахсене шӗкӗлчени питӗ кирлӗ. Орфографипе ӗҫлекенсен те, ман шутпа, вӑл е ку сӑмаха пӗрле е уйрӑм, дефиспа е дефиссӑр ҫыртарассипе мар хӑйӗн вӑхӑтне пӗтермелле, ачасене «путсӗр» сӑмаха мӗншӗн ҫапла ҫырмаллине ӑнлантарса парассипе тимлӗх уйӑрмалла.

#орфографи, #этимологи, #чӑваш чӗлхи