Юхма Мишши хатӗрленӗ «Ылтӑн ҫӳпҫе» кӗнекере ман шутпа пӳртпе ҫурт сӑмахсене ӑнлантарса пани ҫитмест. Ку икӗ сӑмаха этимологсем тахҫанах тӗпченӗ ӗнтӗ, вӗсем мӗнле пулнине ҫирӗплетсех калама пултараҫҫӗ. Ҫавах та хам енчен гипотеза шайӗнче урӑх верси сӗнсе пӑхасшӑн.

Ҫурт тени тӗрӗксен юрта сӑмахпа тан пулнинче ним иккӗленӳ те ҫук-ха. «Й» сасӑ йотацизма пула «Ҫ» сасса куҫнӑ та хайхи «йурт»-ран «ҫурт» пулса тӑнӑ. «Пӳрт» тени вара мана яланах шухӑша яратчӗ. Пӗрешкел илтӗнеҫҫӗ-ҫке. Ҫуртпа пӳрт хушшинче расналӑхне те палӑртма йывӑр. Вӗсене синонимсем тесе те калама юрать.

«Пӳрт» сӑмах пирӗн чӗлхене марисенчен лекнӗ теҫҫӗ. Фасмер Балтипе славянсен тӑрӑхӗнчи сӑмах тесе ҫирӗплетет. Пирӗн тӗпчевҫӗсем те килӗшеҫҫӗ, ун тӗпчевне илсе параҫҫӗ. «Пӳрт» имӗш мари чӗлхинче «ҫурт» пӗлтерӗшлӗ. Ҫавӑн пекех финнсен, вепссен тата ыттисен ҫавнашкал сӑмахах «мунча» (тепӗр май каласан, пӗчӗк ҫурта палӑртаканскер) пӗлтерӗшлӗ. Авалхи славян чӗлхинче те унашкал сӑмах пур тет.

Ман шутпа вара, гипотеза шайӗнче, «пӳрт» сӑмаха «пураллӑ ҫурт» сӑмах майлашӑвӗ кӗскелнипе пулнине пӑхма пулать. Чӑн та, пӳрт тенине ытларах енӗпе пураласа тунӑ ҫурта калаҫҫӗ. Ҫапла май авалхи чӑвашсем унашкал пурӑнмалли хуралтӑна е «пураллӑ ҫурт» е «пура ҫурт» теме пултарнӑ. Кӗскелсен вара «пӳрт» пулса тӑнӑ (унашкал кӗскелме пултараймасть тесе ан калӑр — ав, калӑпӑр, «Йӗрӗх шу» кӗскелсе «Йӑршу» пулса тӑнӑ). Тепӗр хут каласа хӑваратӑп, ку гипотеза шайӗнчи шухӑш кӑна.

«Пура» — тӗрӗк чӗлхинчи сӑмах, «ҫурт» та ют мар. Пуралама ку тӑрӑха куҫса килсен ҫеҫ вӗреннӗ тени те ман шутпа йӑнӑш (авалхи Пӑлхар хулине чавнӑ чухне унта пураланӑ ҫуртсем тупнӑ). Ун пек пулсан «пура» сӑмах тӗрӗксенчен мар килӗччӗ пирӗн лексикӑна — «пӳрт» пекех марисенчен. Балти-славян чӗлхисенчи «мунча» пӗлтерӗшлӗ «пӳрт» вара ман шутпа пӗрешкел илтӗнекен сӑмахсем. Тен марисем те «пӳрте» пирӗнтен илнӗ…

Сӑмах май. Чӑваш чӗлхинче «ҫурт-йӗр» текен сӑмахҫаврӑнӑш пур. Эп маларах «йӗр» пайӗ «йӗрке» сӑмахран пулнӑ пуль тесе шутласаччӗ. Кашнинчех этимологи словарьне уҫса тӑмастӑн-ҫке... Пӳртпе ҫурта тишкернӗ май, «ҫурт-йӗр» сӑмахмайлашӑвӗнчи «йӗр» пайӗнче «ҫӗр» сӑмах пытаннине пӗлтӗм. Тепӗр май каласан ӑна «ҫурт-ҫӗр» тесе вуламалла. Вӑл ҫурт йышӑнакан ҫӗре, лаптӑка пӗлтерет. Вӑт ҫавнашкал кӑсӑклӑ япаласем пирӗн чӗлхере пытанаҫҫӗ.

Пӗтӗмлетсе калани. «Пӳрт» сӑмах чӑваш сӑмахӗсенченех пулма пултарни пирки, ӑна марисенчен йышӑнмасӑр та пултарни мӗн шухӑшлатӑр? Комментарире хӑвар шухӑшӑрсене пӗлтерӗр.

#чӑваш чӗлхи, #этимологи