Кӑҫал 26-мӗш хут пыракан Чунҫӳрев (паломничество), пӑлхар-чӑвашсен 7-мӗш ӗмӗрӗнчи Аслӑ патшалӑхӗн, Аслӑ Пӑлхарӑн тӗп хули пулнӑ вырӑна Хӑнакур (Фанагория) хулине пулать. Ку вырӑна чӑвашсем пӗрремӗш хут Чунҫӳрев тӑваҫҫӗ. Хӑнакур хули вырӑнӗ халӗ Краснодар крайӗнчи, Темрюк районне кӗрекен, Сенной (Утӑллӑ) ялӗ ҫумӗнче вырнаҫнӑ.

Хӑнакура каясси пирки мана Чунҫӳреве ертсе пыракан Ултияр Цыпленков, Юхма Мишши уявӗн каҫӗнче тӗл пулсан пӗлтернӗччӗ.

Хам эпӗ Хӑнакурта икӗ хут та пулнӑччӗ-ха. Хӑнакурта ялан хӗвел, ешӗл-симӗс иҫӗм ҫырлиллӗ уйсем, аякрах мар мӑнаҫлӑ курӑнса ларакан сӑртсем. Тинӗсӗ, пӗлетӗр-и? Иккӗ, пӗри Хура тинӗс, тепри Азов тинӗсӗ. Шӑп ҫак вырӑнсенче (Раҫҫей наукисен академийӗн официаллӑ ӑсчахӗсем энциклопедисенче ҫырса пӗлтернӗ тӑрӑх) пирӗн халӑхӑн пӗрремӗш патшалӑхӗ, Аслӑ Пӑлхар (Великая Болгария, пирӗн асаттесен патшалӑхӗ пирки кунта уҫса вулӑр) 630-мӗш ҫулсенче чӑмӑртаннӑ, тӗп хули пулнӑ ку вырӑнта. Аслӑ Пӑлхар патшалӑхӗнче икӗ чӗлхе пулнӑ-имӗш, пирӗн пӑлхар(чӑваш) чӗлхи тата грексен чӗлхи, грексем нумай пулнӑран пуль.

Халӗ ӗнтӗ питӗ тӗрӗс калама йывӑр:- миҫе ӗмӗр-ҫул пурӑннӑ-ши Хура тинӗс ҫумӗнчи илемлӗ те ҫав тери хитре вырӑнсенче пирӗн асаттесем, хӑйсен Аслӑ Пӑлхар патшалӑхне туса хуриччен? Истори ҫырӑвӗсенче ҫирӗплетнӗ тӑрӑх:-икҫӗр ҫул хушши, хунсен патшалӑхӗн Атӑл(Атилла) патши 453-ш ҫулта вилсен, хун империйӗ арканса кайнӑ хыҫҫӑн килсе вырнаҫнӑ,-теҫҫӗ. Пирӗн ӗмӗр пуҫланичен, тата каярахпа кунта грексем пурӑннӑ пулать.

Патшалӑха чӑмӑртакансем Кӑпрат-патша (истори ҫырӑвӗсенче Кубрат, Курт, Хуврат, пӑлхар-чӑвашла Хӑврат пуль, анчах та эпир ӑна пӑтрашу ан пултӑр тесе Кӑпрат тейӗпӗр) тата унӑн куккӑшӗ Пӳ-Урхан(истори ҫырӑвӗсенче Бу-Юрган тата Органа тесе палӑрать). Кӑпрат патша арӑмӗ Евтак(Евдокия), Византи патшалӑхӗн, Константинополь(Кӗҫтенпул) тӗп хулинчи пуян-сумлӑ йӑхран, грек хӗрӗ пулнӑ. Сӑмах май, генетика науки витӗр пӑхсан та чӑвашсен, грексен, тата Тунай пӑлхарӗсен юнӗсенче ытларах пӗрпек ДНК-гаплогруппӑсем, Е тата J гаплогрупписем палӑраҫҫӗ.

Чӑннипе каласан, Пӳ-Урхан нумай тӑрӑшнӑ патшалӑха чӑмӑртаса ярас тесе. 619-мӗш ҫулта вӑл ятарласа, патшалӑха туса ярас шухӑшсемпех, Византи патшалӑхӗпе пӗр майлӑ пулас тесе, Кӑпрата хӑйпе пӗрле Константинополь хулинчи Ҫутӑ (Святая) Сухви(София) чиркӗвӗнче христиан тӗнне йышӑнтарать. Пӳ-Урхан икӗ тӑшманлӑ йӑхсене, нушиби тата хазар йӑхӗсене ҫапӑҫура ҫӗнсе аркатать. Кайрантарах 650-мӗш ҫулсенче, пирӗн чӗлхеллӗ хазарсем нумай пӑлхар йӑхӗсене хӑйсем патне ҫыпӑҫтарса каллех вӑй илсе каяҫҫӗ.

Тӗлӗнмелле Пӳ-Урханӑн пӑлхар-чӑваш халӑхне ирӗклӗ патшалӑх туса парса, ытти ӑрусем валли упранса юлас тесе харсӑрланнинчен. Пӑлхар йӑхӗсене пӗрлештерес тесе Пӳ-Урхан пӗр вӑхӑтрах икӗ патшалӑх каганӗсене, Анӑҫ-Тӗрӗк патшалӑх каганне тата Авар (тӗрӗк халӑхӗ, хальхи Дагестан аварӗцӗсемпе пӑтраштарма кирлӗ мар) патшалӑх каганне хирӗҫ тӑрать. Пӳ-Урхан, хунсен патши пулнӑ Атӑл (Атилла) йӑхӗнчен. Ҫавӑнпа пулӗ икӗ каган та Пӳ-Урхан мӗнле мехеллӗ Пӳ пулнине ӑнланса илсе, вӑл пӑхӑнманнине хирӗҫ нимӗн те тӑвайман.

Хӑнакурта халӗ пысӑк музей тумалла тесе йышӑннӑ. Историпе-археологи патшалӑх музейӗн ҫӗнӗ ҫуртне 2020-ш ҫулта хута ярасшӑн. Кунта кашни утӑмра ҫӗмрӗк чӳлмек катӑккисем тӗл пулаҫҫӗ. Кунта чӑннипех кашни чӑваша мехел паракан вырӑнсем. Эх, ку вырӑнсене паянхи пирӗн поэтсем, ҫыравҫӑсем, ӳнерҫӗсем, тӗпчевҫӗсем, историксем, ӑстасем, депутатсем те(депутата тухас текен кандидатсем те) тата ыттисем те ҫитсе курнӑ пулсан питӗ лайӑх пулӗччӗ! Мӗнлерех хавхалану тупӗччӗҫ вӗсем чӑвашлӑхшӑн ку асамлӑ вырӑнсенче!

Чунҫӳреве пур ҫӗрте те, пур патшалӑхра та, тем тӗрлӗ ҫынсем, ватти-вӗтти те хӑйсен пурнӑҫ ҫулӗсене пӑхмасӑр ҫӳреҫҫӗ. Аслӑ асаттесем пурӑннӑ вырӑнсенчен тухакан асамлӑ та сиплӗ мехел-вӑй вӑл пур чуна та кӗрет, хавхалану парать.

Пӗлетпӗр ӗнтӗ, Петӗр Хусанкай сӑвӑҫ-ҫыравҫӑ та, Геннадий Волков ӑсчах та, тата ыттисем те мехел-вӑй тупма ялан Тутарстанри Пӑлхар хулине ҫӳренӗ. Ҫавӑнпа та тӗнчипе чаплӑ «ӗҫсем» ҫырнӑ вӗсем. Ман шутпа Хӑнакурти тинӗс ҫумӗнчи вырӑнсем тата та мехеллӗрех, асамлӑрах пулӗ. Пирӗн асаттесен тата та авалтарах тапхӑрӗпе ҫыхӑннипе.

Хӑнакуртан инҫех мар, вӑтӑр ҫухрӑмра, Крымри Керчь хулине каҫмалли порт "Кавказ" вырнаҫнӑ, унта ялан Крым ҫӗрӗ ҫине пысӑк паромсем ҫӳреҫҫӗ. Тепӗр еннелле ҫирӗм ҫухрӑмри Тамань сали ҫывӑхӗнче, Крым ҫурутравне каҫмалли 19 ҫухрӑм тӑршӗллӗ пысӑк кӗпер тӑваҫҫӗ.

Ултияр Цыпленков пӗлтернӗ тӑрӑх:-"Хӑнакурта пулса курнӑ хыҫҫӑн Чунҫӳрев автобусӗсем Крымри Севастопольте, утӑ(июль) уйӑхӗн 10-ш кунӗнче пӗррӗмӗш хут иртекен чӑвашсен Акатуйне ҫул тытаҫҫӗ". Крым ҫурутравӗн ытти хулисенче пулса кураҫҫӗ. Чунҫӳревҫӗсем пирӗн аслӑ асаттесемпе асаннесене лӑпканӑ ӑшӑ тинӗспе килленеҫҫӗ. Астума сӗнетпӗр:-"истори картисем ҫирӗплетнӗ тӑрӑх, Крым ҫурутравӗ йӑлтах 7-ш ӗмӗрте Аслӑ Пӑлхар патшалӑхне кӗнӗ".

Хӑнакур сӑмах чӑвашсен хӑш-пӗр вырӑнти диалекчӗсенче, «хӑвна кур» тенипе пӗлтерӗшлӗ. Тен чӑнах хамӑра-хамӑр куратпӑр Хӑнакурта. Хамӑра чӑн чӑваш пулнине туйса илӗпӗр.

Пурне те Хӑнакур хулинче пулса курма сӗнетӗп. Асамлӑ та сиплӗ, мехеллӗ вырӑнсене ҫитсе курса, хамӑр тивӗҫе пама ыйтатӑп. Пирӗн историпе ҫыхӑннӑ чи асамлӑ вырӑна кашни ҫул ҫӳресен пирӗн халӑхӑн тӗп шухӑшӗ те(идеологийӗ) тупӑнӗ-и тен? Нумаях пулмасть патриарх Кирилл та ҫапла: -"истори вӑл наукӑ кӑна мар, вӑл сӑпка, унта наци идейи(кирлӗ шухӑш) ҫуралать"- тенӗччӗ.

#Крым, #Хӑнакур, #Аслӑ Пӑлхар, #истори, #чунҫӳревсем, #ҫулҫӳревсем