Орхонпа Енисей ҫырӑвӗнче ку сасӑсен ҫакӑн пек паллӑ-
сем пулнӑ?
10. 1. Сӑмах пуҫламӑшӗнче ав. тӗр. л-«чӑв. н-(=п).
Авалхи тӗрӗк чӗлхинче п- сасӑпа пуҫланакан чӑн-чӑн тӗрӗк сӑмахӗ гоггӗ сахал. Чӑваш чӗлхинче те н-(=п-) сасӑ тӗрлӗ вӑхӑтра ют чӗлхесенчен, пуринчен ытла араб, лерс, монгол, вырӑҫ, мари чӗлхисенчен, кӗнӗ. Тӗслӗхсем:
ав. тӗр. йага (<перс. _^ч) «гранаг»^чӑв. нар: нар пек хӗрдӗ~*тут. нар «гранатовре дерево»;
ав. тӗр. пӑ£з (<араб. ^г*^) «страсть, чувственность; плоть»«чӑв. непӗс, непсӗ~тут. нэфес; монг, ногт «недо-уздок»>чӑв. нӑхта; выр, нужда>чкъ. нуша; мар. нбрб> чӑв. н$рӗ.
10. 2. Сӑмах пуҫламӑшӗнчи ав. тӗр. тг-^чӑв. м-(*=тп-): ав. тӗр. песа «сколько?; сколь?; как много?; как дол-го?»^чӑв. л^иҫе^тут. ничэ; —»— пе *что»«<чӑв. мӗн.
65
10. 3. Инлаутри тӗрӗкле -т)- = араб. с^О", Г -Чав -н- (-п-1
Чӑваш чӗлхинчи « тата к сасӑсене лӗр харӑс сӑмса вц. тӗр каласан, тӗрӗкле т) аффриката пулать. Ҫак аффрикаю нимӗҫле \УЫшип£, ЯеНщщ, 1)Ъип§ сӑмахоен вӗҫӗнчи ~п$ са-сӑпа тан теме йулагь. Чӑваш чӗлхинче вӑл янӑравла к(=£) сасӑ умӗнче тӑнӑ чух тутар е мари чӗлхинчи нг сас5 пек янӑрать. Тӗслӗхсем:
чӑв. манкӑ (=тат]£а)~тут. мацка «сопля, сопли»; чӑв. анкӑ-минкӗ (=ат)#э-т1т]£Э) т тут. ацгы-мицгэ «глупый»; чӑв. анкӑра (=ат]£§га)«тут. ацгыра «глулый, неповорот-ливый»;
чӑв. кӑпшанЫӐ=№рШф)~упкх мари копшшгге, туҫц мари капшангы «мокрица». Кун йышши сӑмахсем чӑваш чӗлхине (гу^ар е мари чӗл-хисенчен те кӗме пултарнӑ. Тӗслӗхрен, Сӗнтӗрпе Муркаш калаҫӑвӗсенче тӗл пулакан т) сасӑ мари чӗлхинчи ц сасӑлла | сӑмахсене йышӑннӑ май вӑй илме пултарнӑ. Тӗслӗхсем: сӗнт. чӑв. вут-шанкӑ (=5ат)£§)<мар. пуше/те, туҫи мари
шангы «валежник»; сӗнт. нӑв. чанка {= {^'аг^а)—мар. чана «галка»; сӗнт. чӑв. энгермеш<улах мари жыремыш, туҫи мари
ӑнгыремыш «паук»; сӗнт. чӑв. конгӑр<улах мари о^тыр, туҫи мари ынгыр «колокольчик» т. ыт. те. 10. 4. Авалхи тӗрӗк чӗлхинчи ц сасӑ сӑмах варринчӗ те, вӗҫӗнче те чӑваш чӗлхинче н(=п) сасса тӳрре килет. Тӗс-л ӗ х с е м: %
ав. тер. кет]ӑз *совет»~чӑв. канаш;
ав. !тӗр. *ет) ««одинаковый, ровный, соответствующий»» | чӑв. тан;
—»— л]ӑк «корова»^чӑв. ӗне т. ыт. те. 10. 5. Марипе удмурт (-ар) чӗлхисенчи (гӗрӑк чӗлхин-чен.йышӑннӑ сӑмахсенче т| сасӑ тӑрагь. Ҫавна кура, чаваш чӗлхинче те ц сасӑ пулнӑ теме май пур пек, анчах та финн-угор чӗлхисен хӑйсен те г\ сасӑ пур: чӑв. ансӑр>улкх ма.рн<агшыр, туҫи мари ангсыр, удм. анг-хыр «узкий»;
чӑв. а«а>улӑх мари а/г, туҫи мари анг «отверстие, проем; горло посуды»;
чӑв. ана>улкх мари ана, туҫи мари ӑнга, удм. анга «поло-
са, учаяток земли»; -
чӑв. канаш>улЬх мари канаш, туҫй мари кангаш «совет»
т. ыт. те.
10. 6. Сӑмах варринчя е сӑмах вӗҫӗнчи ав. »гӗр, чӗлхи*] чи я, п сасӑсем чӑваш чӗлхинче м(=^т) е н(^п) сасса та
"оре килме пултараҫҫӗ. Чӑваш чӗлхинчи м, н сасӑсем пу-2ен ытла ӑ, ӗ уҫӑ сасӑсем умӗнче тӑраҫҫӗ. Ҫак уҫӑ сасӑ-#м пулса кайнӑ пирки пур чӗлхеҫӗсем те пӗр шухӑшлӑ пек теме пулать. Н. И, Ашмарин редукциленнӗ е туга вӑйне ҫухатнӑ ӑ(=ы), ӗ( = э) сасӑсем пулса кайнине ҫалла кӑ-тартнӑ:
у—о—ы; ӳ—б—э (АшмМат., 341). Ҫапла вара, ӑ, ӗ са-сӑсем тута вӑйне ҫухаггнӑ у9 у сасӑсенчен пулса кайнӑ иккен.
Анчах та чӑваш чӗлхинчи м, н сасӑеем тутӑпа калӑкан уҫӑ саеӑсем умӗнче те тӑма пултараҫҫе. ав. 1тӗр. ]ап «сторона, бок»~чӑв. ҫом \ \ ҫуМ; ав. тер. зап «число, количество» ^чӑв. сом \\ сум; ав. тӗр. *оп «платье, одежда»~чӑв. том \\ тум т. ыт. те.
Авалхи тӗрӗк чӗлхинчи г), п сасӑсем тахҫан авалах чӑ-ваш чӗлхинчи м сасӑпа тан пулнине венгр чӗлхи лайӑх кӑтартать:
чав. ҫум, ҫом^венг. §уот «юорная трава», танл. алт. ]ог\; чав. сум, сом (<*зат)^венг. ват ^чнсло^, танл. ав. гӗр. зап.
Хӑшпӗр чӗлхеҫӗсем чӑваш чӗлхинчи м(=т) сасӑ авалхи терек чӗлхинчи п сасӑран лулса кайман, вӑл п сасӑран та киверех,^ теҫҫӗ. Сӗм авалхи чӗлхерех *п^*т пулнӑ, теҫҫӗ. лу шухӑша ҫирӗплетме терӗкле п /ӗасӑ сайра хутра монгол челхинчи т саоса та тӳрре килнине асӑрхаттараҫҫӗ (монг. Х&бъм «родная жены» —тӗрӗкле кадын «теоть»). Монгол чӗлхинче, чӑваш чӗлхинчи пекех, т~п ылмашу куранать: надам^надан «игра», садам—садан «друг» (Поппе ИРАН, VI серия, №№ 1—5, с. 37). Монгол тата чӑваш чӗлхисене пӗр енне, ытти тӗрӗк чӗлхисене тепӗр енне тӑраггаҫҫӗ (О. Воег/ег, ТйгкгзсЬев >^всЬитуазсЬдэсЬ -тя?-11АЛ, Ш. 39, НеН 1—2).
10. 7. Чӑваш диалекчӗсенче паянхи кун таранчченех н сасӑпа м сасӑ -сӑмах пуҫламӑшӗнче те, варринче те ыл-машма пултараҫҫе. Ку, паллах, чӑваш чӗлхин авалхи кун-ҫулӗн пӗр палли пулса тӑрать: миме~мине~нйме—виме, шӑнӑ~шӑмӑ, йӑнӑш~юмӑш, ҫӑм~ҫӑн, тӑм~тӑт хулӑн~ хулӑм (укҫи), хулӑн~холӑм «толстый», сулхӑн~еохӑм, ыМтӑн ~ ылтӑм т. ыт. те.