2.1. Авалхи тӗрӗк чӗлхинчи ҫемҫе уҫӑ сасӑпа юнашар тӑ-
ракан к сасӑ (Орхонпа Енисей ҫырӑвӗнче ^ ^ ^ араб
рура хаал-. -М. Ф.) (Поппе ЧЯ, 303).
М. Рясянен, якӳт тата туркмен чӗлхиеенчи хурӑнтал сӑмахсенче вӑрӑм уҫӑ сасӑсем пулнине шуга илсе, ҫ>] етҫырӑвенче ±}) чӑваш чӗлхинче анлаутра к ( = к), е чӑв, ҫӑма пирвайхи вӑрӑм уҫӑ сасӑсемпе ҫыхӑнтарать: чӑв та чуХне ҫ, инлаутра к(=к, ӗ) сасса тӳрре килет. Тӗс «оставаться» турк!м..дӑ1, як. %аГ; чӑв. ,|ог «снег» туркм ЧЧлӗ х с е м:
як. %м (Ряс ИФТЯ, 132). |ав. тӗр, ке1- «приходить»^чӑв. шл;
А. М. Щербак, ку шухӑша малалла аталантарса, чӑваг
чӗлхинче пирвайхи вӑрӑм уҫӑ сасӑсем дифтонгланма пӳ| таргаше палӑргать; *%1ӑл «оставаться», *%шн «кроЩ евӗрлӗ формӑсем аталанса ҫитсен, дифтонгӑн пӗрремей пайӗ / сасса куҫса пынӑ, вара ҫак / сасӑ, "тӗрӗк чӗлхисе» анлаутра икӗ хупӑ сасӑ юнашар тӑнине юратман пиргш х сасса хӑссе кӑларнӑ», — тесе ҫырать А. М. Щербая-Эпир ҫак шухӑша схемӑласа кӑтартӑпӑр:
чав. карт;
чав. ҫакан
кег- «натягивать»~чӑв. кар; ке!"Ь- «надрезать, делать метку» кез- «резать, делить»^чӑд. кас; ]йкйп- «поклоняться, к л аняться»
(йэ^Зп);
кбкйг «грудь» ^чӑв. кӑкӑр (кэ§эг);
кб1- «запрягать» ^чӑв. кул;
кйпййг «днем, день», кипШг^чӑв. кӑнтӑр(ла);
к&цшӑ «серебро» «чӑв. кӗмӗл т. ыт. те.
43
42
- Ҫӳлте кӑтартнӑ виҫӗ сӑмаха асӑрхар: кбкйя«чӑв. | кӑр; кшпйз—чӑв, кӗмӗл; кйпсШг—чӑв. кӑнтӑр.
Кунта эпир ротацизмпа ламбдаизм йӗрне куратлӑр,
-йӗрне Атӑл* ҫинчи пӑлхарсен чӗлхинче кӑна мар,
чӗлхине кӗнӗ пӑлхар-чӑваш сӑмахӗсенче те курма пула]
Апла пулсан, й сасӑ авалхи чӑваш чӗлхинчех, IX ӗмер^ — нех хӑйне уйрӑм сасӑ пулни курӑнать. _

2. 2. Ав. тӗр. к сӑмах вӗҫӗнче те нимӗн улшӑнмащ — юлать:
ав. тер. кеДк «зверь вообще»~чӑв. кайӑк; —»— ке$ек «кусок»~чӑв. касӑк; —»— кбрик, кбрхк «пена»~чӑв. кӑпӑк.
2. 3. Ав, тӗр. к сасӑ сӑмах пуҫламӑшӗнче те, вӑҫӗй палли пулнӑ: те чӑваш чӗлхинчи х сасса тӳрре килме пултарать: ав. тӗр. кщик «ресница»~чӑв. хӑрпӑх, хӑрпӑк.
Авалхи тӗрӗк чӗлхинчи к сасӑ малти ретри уҫӑ сасӑс( умӗнче аффрйката куҫать:
2. 4. Авалхи тӗрӗк чӗлхинчи Ӑ->чӑв. ҫ- (=&); ав. те
- Ьа1 «мед»«чӑв. пыл;
- Ъоуиг «горло* глотка»^чӑв. пыр;
- Ъиг «лед»~чӑв. пӑр;
- Ьигау, Ьигауи «теленок»~чӑв, пӑру; — »— ЪхА- «кончаться, заканчиваться»~чӑв. пӗт т. ыт. те.
кбй- «гореть»~чӑв. ҫон II ҫун*.
2. 5. Авалхи тӗрӗк чӗлхинчи й->чав, ч-С = с):
Орхонпа Бнисей ҫырӑвӗнче янӑравсӑр п хупӑ сассӑн ятарлӑ
- Вӑл пуринчен ытла сӑмах варринче
ир~чӑв. тесе, ^ Анчах сӑмах пуҫламӑшӗнче
е веҫенче тел пулать
даргу ~чав. хапха т, ыт. те тӗл пулмаоть. ^
Ку тӗлӗшпе чӑваш чӗлхи пӗччен мар. Хакас, шор, чу-лым терӗк чӗлхисенче, алтай челхин ҫурҫӗр диалектӗнче те сӑмах пуҫламӑшӗнче янӑравсщ) хупӑ сасӑ кӑна тӑма пул-
ав. тӗр. Игр! «еж»~чӑв. чӗрӗп; —»— кбп «выделанная $й$ка»~чӑв. чӗн. Азербайджан тата туркад^ӗлхин хӑшпӗр калаҫӑвӗсЦ ать /ЯН СССР II 4? те малти ретри уҫӑ сасдсем умӗнче тӑракан к- I сӑ с аффриката куҫать: аз. диал. черпу «мост» «керл) тур. (эрзерум диал.) Ш «муя^вгаа» (<к1з1); с
КкешИ); ҫш (<Ыш) т. ыт. те. (Серебр ВОК, 143).