2022 ҫул — Чӑваш Республикинчи мухтавлӑ ентешсен ҫулталӑкӗ

Республикӑра мухтавлӑ ентешсен ҫулталӑкӗ пынӑ май, шкулта вӗренекенсем те паллӑ ҫынсем ҫинчен нумайрах пӗлме тӑрӑшаҫҫӗ. Аслӑ мӑнукӑм та акӑ «Нарспи» поэма авторӗн Константин Васильевич Ивановӑн кун-ҫулӗпе интересленме тытӑннӑ, ҫуллахи каникул кунӗсенче класӗпех чаплӑ поэт ҫуралса ӳснӗ Слакпуҫ ялне кайса курма шутлаҫҫӗ.

— Пирӗн Шӑмӑршӑ ялӗнче те ҫӗр-шывӗпех палӑрнӑ Иванов ҫуралнӑ, — терӗм мӑнукӑма. — Иван Филиппович Иванов. Шел, ун ҫинчен ентешсем пӗлсех каймаҫҫӗ. Наукӑшӑн пысӑк пӗлтерӗшлӗ хӑш-пӗр ӗҫӗ халӗ те патшалӑх вӑрттӑнлӑхӗ шутланать.

Иван Ивановӑн кун-ҫулӗпе эпӗ хӗрӗх ҫул каяллах интересленме пуҫланӑччӗ. Шӑмӑршӑри Илпек урамӗнче пурӑннӑ Илья Васильевич Муллин пенсионер мана Иван Филиппович пирӗн районтан тухнӑ пӗрремӗш профессор пулнӑ тесе пӗлтернӗччӗ.

Эпӗ унпа малтанласа килӗшмерӗм: пӗрремӗш профессор Тури Чаткасра ҫуралса ӳснӗ Семен Федорович Сайкин тесе шутлаттӑмӑр вӗт-ха!

Ҫук иккен: Сайкин доктор диссертацине 1965 ҫулта хӳтӗленӗ пулсан, Иванов унран 29 ҫул маларах — 1936 ҫултах — биологи наукисен докторӗ пулса тӑнӑ. Ҫав ҫулах ӑна профессор ятне те панӑ.

Шел, Илья Васильевичран Иван Иванов ученӑй ҫинчен тӗплӗнрех ыйтса юлаймарӑм, ҫакӑншӑн паян кун та хытӑ ӳкӗнетӗп. Пирӗн ентеш ветеринари наукинче пысӑк ҫитӗнӳ тунӑшӑн Ӗҫлӗх Хӗрлӗ Ялав орденне илме тивӗҫ пулнине ҫеҫ ас туса юлнӑ. Тата унӑн амӑшӗ Патирекри Карсаковсен йӑхӗнчен тухнӑ тенине манман.

Шӑмӑршӑ районӗнче ҫуралса ӳснӗ наука ҫыннисем ҫинчен материалсем пуҫтарнӑ май, Мускаври К.И.Скрябин ячӗллӗ ветеринари академийӗн ректорӗ ячӗпе ҫыру ятӑм. Илья Васильевич мана Иванов ученӑй шӑпах ҫак академире ӗҫлени ҫинчен пӗлтернӗччӗ.

Хальхи вӑхӑтра почта ерипен ӗҫлени вӑрттӑнлӑх мар ӗнтӗ. Ман ҫырӑва хуравласа ҫырнине те чылай вӑхӑт иртсен тин алла илсе вуларӑм. Уншӑн та — пысӑк тав. Ырӑ ҫынсем пирӗн пурнӑҫра ҫав-ҫавах нумай ҫав.

Иван Филиппович Иванов 1901 ҫулхи сентябрӗн 15-мӗшӗнче Шӑмӑршӑра вулӑсри ветеринар ҫемйинче ҫуралнӑ. Шӑмӑршӑ шкулӗнчен пур предметпа та Мухтав хучӗсемпе вӗренсе тухнӑ хыҫҫӑн, учительте ӗҫлекен куккӑшӗ сӗнӳ панипе, Чӗмпӗрти арҫынсен гимназине кайса кӗнӗ. Ҫакӑ та питӗ тӗлӗнмелле пулӑм: Иван Ивановччен Чӗмпӗрти арҫынсен гимназине Чӑваш Енрен урӑх никам та вӗренме кӗреймен. Вӗренӳ заведенине «классическая гимназия» тенӗ, кунтан пӗлӳ илсе тухнисем валли Раҫҫейри хуть те мӗнле аслӑ шкула кӗме те ҫул уҫӑлнӑ.

Гимназире вӗреннӗшӗн ҫулталӑкне 30 тенкӗ тӳлемелле пулнӑ. Ун чух ҫак сумма пысӑк шутланнӑ. Экзаменсене лайӑх тытнӑ чухӑнрах ҫынсен ачисене — мӗн пур йышӑн 10 процентӗнчен ытла мар — тӳлевсӗрех пӗлӳ панӑ. Ҫак 10 процент шутне Шӑмӑршӑ ҫамрӑкӗ кӗни уншӑн пысӑк телей пулнӑ.

Ҫак гимназире маларах Александрпа Владимир Ульяновсем вӗренни те паллӑ. Чӑнах та, Иван Иванов кунта чылай каярах пӗлӳ илнӗ, 1918 ҫулта — Шӑмӑршӑ каччи вӗренсе тухнӑ ҫул — гимназие хупма йышӑннӑ.

Гимнази хыҫҫӑн Иван Иванов пӗр хушӑ Шӑмӑршӑ шкулӗнче ачасене вӗрентнӗ, института кӗме хатӗрленнӗ. Анчах та унӑн ҫутӑ ӗмӗтӗсене граждан вӑрҫи ҫапса хуҫать. Иван Латыш дивизийӗн 8-мӗш Латыш стрелокӗсен полкӗн йышӗнче Врангельпе Махно ҫарӗсене хирӗҫ ҫапӑҫать, паттӑрлӑх кӑтартать. Семен Буденный ертсе пынӑ утлӑ ҫарпа та шуррисене ҫапса аркатма хутшӑнать.

Вӑрҫӑран таврӑнсан Иван Иванов Омск хулинчи ветеринари институтне вӗренме кӗнӗ. Наука ӗҫне чунтан парӑннӑ ентеше институт хыҫҫӑн кафедрӑрах студентсене вӗрентме хӑварнӑ, гистологи кафедрине шанса панӑ. Биологи наукин кандидачӗн диссертацине вӑл кунтах ӑнӑҫлӑ хӳтӗленӗ.

Каярахпа Иван Филипповича Хусанти ветеринари институтне ӗҫлеме чӗнсе илеҫҫӗ. Кунта вӑл 1936 ҫулта «О рецепторных элементах вегетативной нервной системы кишечника» темӑпа доктор диссертацине хӳтӗлесе хӑйӗн тарӑн пӗлӗвӗпе пурне те тӗлӗнтерет. Унӑн диссертацине вӗренӳ пособийӗ тесе ҫирӗплетеҫҫӗ, кӗнеке туса пичетлесе кӑлараҫҫӗ.

Ҫамрӑк ученӑйӑн наукӑшӑн пысӑк пӗлтерӗшлӗ ӗҫне Мускавра та асӑрхаҫҫӗ. Ҫапла вара вӑл тӗп хулари ветеринари академийӗнчи гистологипе эмбриологи кафедрин заведующийӗ тата профессорӗ пулса тӑрать.

Иван Филипповича Мускава куҫарасси ҫакӑнпа та ҫыхӑннӑ: Совет Союзӗ тӗнче уҫлӑхне йытӑ космонавта вӗҫтерсе яма хатӗрленнӗ май Иванов ученӑйӑн тӗпчевӗсем питӗ кирлӗ пулнӑ. Лайка ятлӑ йытӑ 1957 ҫулхи ноябрӗн 3-мӗшӗнче космосра пулнӑ.

Иван Филиппович чӗр-чун чирӗсене хирӗҫ кӗрешмелли майсем ҫинчен 70 ытла наука ӗҫӗ ҫырса пичетленӗ. Студентсемпе ветеринари ӗҫченӗсем валли 12 пособи пичетлесе кӑларать. Чума, ящур, ҫӗпӗр язви, бруцеллез тата ытти инфекци чирӗсемпе кӗрешес тӗлӗшпе ҫӗр-шывӑн тӗрлӗ регионӗсене тухса ҫӳрет.

Иван Филиппович гистологи енӗпе ӗҫлекен преподавательсем хатӗрлес тӗлӗшпе нумай тӑрӑшнӑ. 1958 ҫулта вӑл Китай Халӑх Республикин тӗп хулинче — Пекинта — гистологсем хатӗрлекен курс ертсе пынӑ. СССР Наукӑсен Академийӗн Наукӑпа техника информаци институчӗн заданийӗпе реферант ӗҫне те пурнӑҫланӑ.

РСФСРти Хура тӑпраллӑ мар тӑрӑхра ящур чирне парӑнтарас енӗпе пысӑк вӑй хунӑшӑн пирӗн ентеше Тӑван ҫӗр-шыв Ӗҫлӗх Хӗрлӗ Ялав орденӗпе чысланӑ. Иван Филипповича «РСФСР наукисен тава тивӗҫлӗ деятелӗ» хисеплӗ ят та панӑ.

И.Ф.Иванов нумай ҫул хушши анатоми, гистологи тата эмбриологи наукисен Пӗтӗм Союзри обществин председателӗн ӗҫне тӳрӗ кӑмӑлпа туса пынӑ, «Архив анатомии, гистологии и эмбриологии» наука журналӗн редколлеги членӗ пулнӑ.

Иван Филиппович яланах ҫамрӑксене ҫул пама тӑрӑшнӑ, вӑл ертсе пынипе наукӑсен 8 докторӗпе 40 кандидачӗ диссертацие ӑнӑҫлӑ хӳтӗленӗ.

Пирӗн мухтавлӑ ентеш 1971 ҫулхи июлӗн 22-мӗшӗнче Мускавра вилнӗ, ӑна тӗп хула масарне пытарнӑ.

Ив.САЛАНДАЕВ, таврапӗлӳҫӗ.

#Шӑмӑршӑ, #сывлӑх, #Чӗмпӗр, #Омск, #Хусан, #Китай, #Пекин, #Шӑмӑршӑ районӗ