Шӑп та лӑп 23 ҫул каялла, 1990 ҫулхи юпа уйӑхӗн 24-мӗшӗнче, Чӑваш Совет Социализмла Республикин патшалӑх суверенитечӗ ҫинчен деклараци йышӑннӑ. Асӑннӑ документпа килӗшӳллӗн пирӗн республика «чӑваш нацийӗн наципе патшалӑхӑн пӗртен пӗр пӗрлешӗвӗ» тата «суверенлӑ патшалӑх» пулса тӑнӑ. Чӑваш ене хыснапа налук, социаллӑ пурнӑҫ тата тулаш политикӑна хӑй тӗллӗн тытса пыма ирӗк панӑ. Декларацие ҫав ҫулхи раштавӑн 28-мӗшӗнче «Федераци тата Союз килӗшӗвӗсем тата патшалӑх управленине тӑвиччен, РСФСР, СССР тата Чӑваш ССР хушшинче тивӗҫе пайличчен» чарса лартнӑ.
2001 ҫулхи утӑ уйӑхӗн 23-мӗшӗнче Чӑваш Енӗн Патшалӑх Канашӗ республика законодательствине федерацинхипе пӗр евӗр тӑвасси пирки саккун йышӑннӑ. Ҫапла вара Суверинитет ҫинчен калакан деклараци хӑй вӑйне ҫухатнӑ тесе йышӑннӑ.
Суверинетет кунне республикӑра официаллӑ майпа палӑртмаҫҫӗ. Ӑна чӑваш наци юхӑмӗшӗн пӑшӑрханӗсем вара асра тытаҫҫӗ.
Паян иртмелли умпуху пирки эпир маларах пӗлтернӗччӗ ӗнтӗ — вӑл К.В. Иванов ячӗллӗ литература музейӗн залӗнче 16 сехетре пуҫланчӗ. Чӑваш наци конгресӗн ертӳҫисене те чӗннӗ пулин те ӗнерхи Президиум ларӑвӗнче вӗсем ку пухӑва ирттерессине сивленӗ иккен, умпухӑва хутшӑнмалла марри пирки ҫирӗплетнӗ. Апла йышӑннӑ пулин те ЧНК-ран умпухӑва Константин Портнов хутшӑнчӗ.
Умпухӑва ҫав-ҫавах халӑх пӳлӗм тулли пухӑнчӗ — вӗсем ЧНК тӑратнӑ кун йӗрки тивӗҫтерменни пирки каларӗҫ (Архипов отчёчӗ вырӑнне проблематикӑллӑ доклад пулсан вырӑнлӑ пуласса шанаҫҫӗ), Устав проектне хатӗрлеменнине те ырламарӗҫ (кун йӗркинче ку ыйту тӑмасть). Тухса калаҫакансем делегатсене уҫӑмлӑ суйламаннине, вӗсен хушшинче чӑваш халӑхӗшӗн ӗҫлекен пур хастар ҫынна кӑтарманнине (сӑмахран, эпир сахал мар ӗҫ тӑватпӑр пулин те — Чӑваш халӑх сайтне те, «Хавал» пӗрлешӗве те пӗр депутат вырӑнӗ те паман) уйрӑмах сивлерӗҫ.
Пухӑва «Сӑвар ТВ» ӳкерчӗ — туллин мӗн пирки калаҫнине ҫитес вӑхӑтра вӗсен кӑларӑмӗнче пӗлме пулӗ.
Чӑваш наци конгресӗн Аслӑ пухӑвӗ пуҫтарӑниччен эрне ытларах ҫеҫ юлчӗ ӗнтӗ — вӑл ҫитес шӑматкун юпан 26-мӗшӗнче иртмелле. Ҫак кунсенче влаҫ тытӑмӗнчи ҫынсем те хӑйсем кама кӑмӑлланине пӗлтернӗ пулас — Тимӗр Тяпкин каласа панӑ тӑрӑх вӗсем ЧНК Президенчӗ пуканӗ ҫинче «ТУС» компанин ертӳҫине Николай Угаслова курасшӑн. Кандидачӗпе хӑйӗнпе те калаҫнӑ пулать, лешӗ хирӗҫ мар пулнине пӗлтернӗ (пӗлме: ӑна малтанах лартасшӑн пулнӑ, анчах Николай Фёдорович вӑл вӑхӑтра хӑй килӗшмен).
ЧНК Аслӑ Пухӑвӗ умӗн эрне ытларах юлнине шута илсе эпир ыйтӑм ирттерес терӗмӗр — ЧНК Президентне эсир кама суйланӑ пулӑттӑр? Пурӗ 7 кандидата вырнаҫтартӑмӑр (кунта алфавит йӗркипе): Архипов Геннадий Николаевич, Клементьев Валерий Леонидович, Лукоянов Николай Егорович, Оринов Вячеслав Николаевич, Портнов Константин Петрович, Угаслов Николай Фёдорович, Яковлев Константин Геннадьевич.
Эсир сасӑланине шута илмӗҫ пулин те пирӗн сайт хӑнисем епле шухӑшланине палӑрнине те уҫӑмлатма вӑхӑт ҫитрӗ пуль тетпӗр.
Кемӗр облаҫӗн пресс-служби пӗлтернӗ тӑрӑх Прокопьевск районӗнчи Михайловка ялӗнче чӑваш культурин паркӗ уҫӑлнӑ-мӗн. Ҫак ӗҫ валли вырӑнти хыснаран виҫӗ миллион ытла тенкӗ уйӑрнӑ пулать.
Паркӑн тӗп вырӑнӗнче чӑваш пурнӑҫ йывӑҫне сӑнлакан кӳлепе тӑрать. Кунтах — саксем, вӑйӑ вырӑнӗ, спорт лапамӗ. Ҫулсене те асфальтланӑ, чечек йӑранӗсем юнашар. Пӗр сӑмахпа каласан кунти чӑвашсем хӑйсене валли илемлӗ вырӑн йӗркеленӗ.
Парка Кузбасса пӗлтештерекен чӑваш культурин VI фестивалӗн кунӗсенче (ӑна 1995 ҫултанпа ирттереҫҫӗ) уҫнӑ. Пирӗн тӑрӑхран унта Чӑваш наци конгресӗн президента пулӑшаканӗ Александр Иванов кайнӑ.
2010 ҫулхи ҫырав тӑрӑх Кемӗр облаҫӗнче 9,3 пин чӑваш пурӑнать — вӗсем унта облаҫӗн кашни кӗтесӗнче йӑва ҫавӑрнӑ теме пулать. Ҫав шутрах чӑвашсем йышлӑ пурӑнакан вырӑнсем те пур. Пушкино посёлокра, сӑмахран, чӑвашсем — ытларах пайӗ. Михайловка ялӗ вара Кемӗр облаҫӗнчи чӑваш культурин центрӗсенчен пӗри шутланать. Каласа хӑварас пулать: кӑҫал вӑл 105 ҫулне паллӑ тунӑ.
Шупашкарти Г.С. Лебедев ячӗллӗ лицей-интерната хупни пирки те, ӑна хӳтӗлесе иртнӗ митингсем пирки те эпир пӗлтернӗччӗ. Ҫав шутра тӳре-шара юлашки йышӑнупа ҫак лицей валли ҫӗнӗ ҫурт купаласа лартасшӑн пулни ҫинчен те. Хакӗ вара юсав ӗҫӗсене ирттерме шухӑшлани пекех. Кивӗ ҫурт-йӗре сутса ярасшӑн. Ҫӗнӗ ҫурт вырӑнӗнче ӗҫсене пуҫламанни вара ҫак лару-тӑру — наци лицейӗ хупӑ тӑни — тахҫанчченех тӑсӑлассине пӗлтерни куҫ кӗретех.
Ӗнер, авӑнӑн 22-мӗшӗнче, тӳре-шарана ҫак ыйтупа ӗҫлеме ыйтас тесе Мускавра пикет иртнӗ — унта Г.С. Лебедев ячӗллӗ лицей-интернатра хӑй вӑхӑтӗнче вӗреннӗ, халь вара Мускавра ӗҫлекен ҫамрӑксем тухнӑ. Хӑйсен плакачӗсенче вӗсем наци лицейне пӗтерни чӑваш нацине пӗтернипе тан пулнине каланӑ. Ҫавӑн пекех вӗсем лицея малтанхи ҫуртрах уҫма ыйтнӑ — юсав ирттерсе. Лицей ҫӗрне те ҫуртне те сыхласа хӑварма сӗннӗ. Вӗренӳ пайӗсене те малтанхисенех хӑварма ыйтнӑ вӗсем — дисциплинӑсен йышне тӳре-шара катертме шутлани пирки эпир маларах пӗлтернӗччӗ. Плакатсем ҫинче «Чӑваш наци лицейӗ — пултаруллӑ ял ачисен шкулӗ», «Эпир пулнӑ, пур, пулатпӑр!
Пирӗн сайтӑн вырӑсла версинче уйӑх ытла ыйтӑм пулчӗ: чӑвашла ача пахчи уҫӑлнӑ пулсан эсир унта хӑвӑр ачӑра яма килӗшнӗ пулӑттӑр-и? Ӑна эпир ятарласа вырӑс пайра вырнаҫтартӑмӑр — унта пирӗн шутпа ытларах вырӑсларах кӗрен-тухан пулать.
Пачах та килӗшменнисен йышӗ 22% пулчӗ, е 6 сасӑлакан. 14% иккеленӳллӗ хуравланӑ, ыттисем вара чӑвашла ача пахчи уҫӑлсан хаваспах унта хӑйсен пепкисене яма килӗшеҫҫӗ иккен. Вӗсенчен 30% ҫавнашкал садик уҫӑлассине тахҫанах кӗтеҫҫӗ.
Ыйтӑма пурӗ 27 ҫын хутшӑннӑ пулсан тепӗр аллӑшӗ (50) хуравлас темен, ыттисем мӗн пӗлтерессине кӗтеҫҫӗ — тен, ытларахӑшӗ чӑвашла ача пахчине суйланӑран, хӑйсен шухӑшӗсене те вӗсен енне улӑштарчӗҫ? Ҫапла пулнӑ пулсан питӗ аван пулӗччӗ. Ҫапла пултӑр та!
Авӑнӑн 6-мӗшӗнче Чӑваш наци конгресӗн президиум ларӑвӗ иртни пирки эпир сире ӗнер пӗлтернӗччӗ — канашлӑва хупӑ мелпе ирттерме шухӑшланӑ хыҫҫӑн унтан пур «ют» ҫынсене те, ҫав шутра «Сӑвар ТВ» канал ӗҫченӗсене те, пӳлӗме пушатма ыйтнӑ.
Ҫапах та лару хыҫҫӑн конгресӑн вице-президенчӗ Иванов Владимир Александрович унта мӗнле ыйтусем сӳтсе явни пирки «Сӑвар ТВ» канала кӗскен каласа панӑ иккен. Тӗп ыйтусем хушшинче юпан 26-мӗшӗнче ирттерме палӑртнӑ конгресс пухӑвне йӗркеллӗ ирттерсе ярассипе ҫыхӑннисем пулнӑ иккен — кама делегат тумалла, миҫе делегат пулмалла. Кама ҫӗн пуҫлӑх тӑвассине те тапратнӑ — президиума кӗрекен ҫынсем, иккен, Валерий Клементьева сӗнес шухӑшлӑ.
ЧНК ӗҫтӑвком ертӳҫи Портнов Константин Петрович кандидатсен шутне Архипова та кӗртмелле тесе сӗннӗ — вӑл хӑйне халь чиперех туять иккен, сывалнӑ. Анчах та ку ларура Архипов Геннадий Николаевич отпуска кайнӑ иккен — Константин Портнов каланӑ тӑрӑх ЧНК Президенчӗ 3 ҫул канман. Геннадий Николаевич отпускӗ аслӑ пухучченех тӑсӑлӗ, анчах та Владимир Иванов ӑнлантарса панӑ тӑрӑх Президента ЧНК ҫуртне никам та килсе ҫӳреме чармасть.
Иртнӗ эрнекун авӑнӑн 6-мӗшӗнче, ЧНК Президиумӗн ларӑвӗ иртнӗ иккен — кун пирки «Сӑвар ТВ» канал пӗлтерет. Чӑваш наци конгресӗн ҫуртне вӑл кун президиума кӗмен ҫынсене те чӗннӗ — анчах лару пуҫланнӑ-пуҫланман конгресӑн вице-президенчӗ Ивантаев Пётр Васильевич ЧНК президиумне кӗмен ҫынсене кӑларса яма ыйтнӑ.
Тӳрех кӑларса яман-ха, Архипов Геннадий Николаевич сасӑлав ирттерме сӗннӗ — ку лару ун шухӑшӗпе уҫӑ пулмалла, нимӗнле вӑрттӑн ыйту та сӳтсе явма шутламаҫҫӗ имӗш. Сасӑлавра президиум членӗсен ытларахӑш пайӗ «ют» ҫынсене кӑларса яма килӗшнӗ пулать.
Хӑйӗн шухӑшне палӑртнӑ чухне Пётр Васильевич иртнӗ мӑн канашӑн ларӑвне чыса ҫухатасла ирттерни пирки сӑмах хушрӗ: «Иртнинче эпир Мӑн Канаша провалили. Опозорились, ҫӗр айне анса каймалла опозорились». Кунашкал лару-тӑрӑва вӑл япӑх енчен курать пулать, ӑна юсас тесен вара канашлусенче хӑйсене кирлӗ ҫынсене кӑна хӑвармалла тесе шутлать-ши? «Ют» ҫынсене хутшӑнтарманни, вӗсене аяккалла пӑрни наци конгресӗн ӗҫне ырлӑх кӳрет тет-ши?
Республикӑн ЗАГС ӗҫченӗсем ашшӗ-амӑшӗ хӑйсен ывӑл-хӗрне мӗн ят панине тишкерсе тухнӑ. 2012–2013 ҫулсенче сайра пулин те, анчха чӑваш ячӗсем те пуррине асӑрханӑ. Вӗсем: Илемпи, Синерпи, Пинерпи, Пинеслу, Саламби. Ҫапла, кашниех хӗрарӑм ячӗсем.
Ытти ята илсен хальхи вӑхӑтра авалхи вырӑс тата Библири ятсене хурас йӑла час-час тӗл пулать иккен. Авалхи вырӑс ячӗсем терӗмӗр-ха. Анчах чӑн вырӑсла Ваҫҫӑсемпе Петьӑсем паян манӑҫса пыраҫҫӗ иккен. Иртнӗ ӗмӗрӗн 70-мӗш ҫулӗсенче вара шӑпах ҫав ятсене нумай суйланӑ.
Хӗрарӑм ячӗсенчен паян ыттисенчен сайра тӗл пулакан Аида, Властилина, Гера, Дельфина, Добромира, Доминика, Женевьева, Ива, Иоланта, Мадонна, Максим, Миляуша, Павла, Хадиджа, Чулпан, Саида, Ярославна йышшисене суйлакнасем те пур-мӗн. Чиркӳри ятсенче е классикӑлла хайлавсенче кӑна тӗл пулаканнисене: арҫын ачасенчен — Гордей, Глеб, Матвей, Савелий, Арсений, Демьян, Прохор, Захар, Елисей, Савва, хӗрачасенчен — Анисия, Есения, Таисия, Устиния, Варвара текеннисене суйлакансем йышлӑ иккен.
Етӗрне хули республикӑн хӗвеланӑҫ енче вырнаҫнӑ. Чикки вырӑс Чулхула облаҫӗпе юнашар иртет. Иртнӗ шӑматкун унта хула кунне палӑ тунӑ — концертсемпе, конкурссемпе, тӗрлӗ мероприятисемпе. Салют пирки те манман уява хатӗрлекенсем. Шел те, Етӗрне хула кунӗнче чӑвашлӑх текенни ют пулни сисӗннӗ иккен. Кун пирки уява курма килнисем пӗлтереҫҫӗ.
Уявпа саламласа ҫырнӑ пӗр чӑваш саламӗ те тупӑнман иккен — аса илме, Етӗрне районӗ Улатӑрпа Пӑрачкав районӗсем пек вырӑс тӑрӑхӗ шутланмасть. Унсӑр пуҫне чӑваш чӗлхи патшалӑх чӗлхи пулнине шута илсе тӗп сцена ҫинче те пулин икӗ чӗлхепе ҫырмаллах пулнӑ ӗнтӗ. Республика Элтепӗрне вырӑсла юрлакан фольклор ушкӑнӗ кӗтсе илни ҫинче чылай чарӑнса тӑмӑпӑр, ку хула — Сӗнтӗрвӑрри пекех — вырӑссен хули шутланать, унта та вырӑс фольклор ушкӑнӗсем чылай пуль.
Уява килнисене хулара Республика ялавӗсем ҫукки вӑйлӑ тӗлӗнтернӗ тет — ҫав хушӑрах Раҫҫей ялавӗсем сахал мар урамсенче вырнаҫнӑ.
Концерт тӗлӗшӗнчен чӑн та чӑвашла ушкӑнсем ҫук мар пулнӑ, анчах та вӗсем сцена ҫине тухсан пирӗн чӗлхе хӑшӗ-пӗрне темшӗн килӗшмен, «хватит петь на чувашском!
+11.3 °C