Ҫитес эрнекун, пуш уйӑхӗн 17-мӗшӗнче, гуманитари ӑслӑлӑхӗсен институчӗн археологӗсем пресс-конференци ирттерӗҫ. Унта вӗсем 2016 ҫулта мӗн тӗпченине, ӑҫта тата мӗн чавнине каласа парӗҫ. Унсӑр пуҫне кӑҫалхи плансемпе те паллаштарӗҫ. Пресс-конференцине килнисене вӗсем пӗлтӗр шыраса тупнӑ чи кӑсӑк япаласене кӑтартӗҫ. Мероприяти 10 сехетре пуҫланӗ.
Каласа хӑварас пулать, пӗлтӗр чӑваш археологӗсем виҫӗ вырӑна тӗпченӗ. Пӗри — мезеолит вӑхӑтӗнчи Мукшум-XVIII (вӑл Йӑлӑм енче вырнаҫнӑ). Теприсем — Вӑрнар районӗнчи Сентимӗр ялӗ ҫывӑхӗнче вырнаҫнӑ II-III ӗмӗрсенчи Улӑп тӑпри тата Каҫал тӑрӑхӗнчи Хырхӗрри ҫывӑхӗнчи ял вырӑнӗ (XIV–XV ӗмӗрсем). Архологсем ҫавӑн пекех Ҫӗрпӳ, Ҫӗмӗрле тата Пӑрачкав тӑрӑхӗсенче авалхи палӑксен вырӑнӗсене шыранӑ. Ку ӗҫ ахаль иртмен, вӗсем I пинҫуллӑхри археологи палӑкӗсене тупса палӑртнӑ.
Археологсен ӗҫӗпе тӗплӗрех пресс-конференцире паллашма пулӗ.
Шупашкарта археологи шыравӗ вӑхӑтӗнче тепӗр ӗлӗкхи кӑмака тупнӑ. ЧР влаҫӗсен официаллӑ порталӗ пӗлтернӗ тӑрӑх, халӗ ӑна тӗпчеҫҫӗ.
Шырав Ярославль урамӗнчи 29-мӗш ҫурт тӗлӗнче пулнӑ. Кӑмакана шӑпах унта тупнӑ. «Шупашкарти производство комплексӗ» археологи еткерне халӗ тишкереҫҫӗ.
Кӑмака виҫӗ камерӑран тӑрать. Вӗсене 9х16х32 калӑпӑшлӑ кирпӗчрен хатӗрленӗ. Специалистен шухӑшӗпе, ахӑртнех, унпа кирпӗч туса кӑларнӑ ҫӗрте усӑ курнӑ. Вӗсенчен вара Ярославль урамӗнчи ҫуртсене тунӑ.
Малтанлӑха пӗлтернӗ тӑрӑх, кӑмака XVII-XVIII ӗмӗр пуҫламӑшӗнчи. Тӗпчев малалла пырать.
Мари Элти археологи шыравне пирӗн патри археологсем хутшӑнаҫҫӗ. Атӑлҫи археологи экспедицине хутшӑнакансем хушшинче ӑслӑлӑх ӗҫченӗсем те, студентсем те пур. Вӗсем тӗрлӗ хуларан пуҫтарӑнса ӗҫе кӳлӗннӗ. Ҫав шутра Чӑваш наци музейӗн археологи тата авалхи истори секторӗн археологӗсем Александр Волковпа Рсулан Петров та пур.
Мари Элти шыравра тӑм савӑт-сапа катӑкӗ, тимӗр укҫа, шӑрҫа, тетел путаркӑҫӗ, тӑм йӗтри, кашӑк-тирӗк тупнӑ та. Унсӑр пуҫне XVI–XVII ӗмӗрсенчи ҫӑвана тӗпчеме пуҫланӑ. Унта, археологсем каланӑ тӑрӑх, хулапа юнашар пурӑннӑ вырӑссене пытарнӑ. Ҫын пытарнӑ 162 шӑтӑк тупнӑ. Унта авалхи йӑла-йӗркепе килӗшсе тӑракан хӗрессем, ухӑ вӗҫӗсем, тупӑ йӗтри, шӑрҫа, йывӑҫран тунӑ хуралтӑсем асӑрханӑ.
Сӑнсем (10)
Шупашкарти пӗр стройфирма ӗҫченӗсем каллех «хаклӑ» япала тупнӑ. Вӗсем ӑна Чӑваш наци музейне парнеленӗ.
ЧР Наци музейне тупнӑ япала пирки пӗлтерсен ӗҫченӗсем тӳрех вырӑна тухнӑ. Фирма ӗҫченӗсем бизон мӑйракине тупнӑ-мӗн. Мӗнле тупнӑ-ха вӗсем ӑна?
ЧР Наци музейӗн сайтӗнче пӗлтернӗ тӑрӑх, Ҫӗнӗ Шупашкарти портран илсе килнӗ вӗтӗ чул ӑшӗнче тӗлӗнмелле япала асӑрханӑ. Ҫурт тӑвакансене вӑл авалхи япалана аса илтернӗ.
Музейӑн археологи тата авалхи истори сектор заведующийӗ тата директор ҫумӗ ҫав вырӑна пынӑ. Специалистсем палӑртнӑ тӑрӑх, ҫав япала — бизон мӑйраки. Вӑл 10 пин ҫул каяллахи-мӗн. Халӗ вӑл Чӑваш наци мезейӗн фондӗнче упранать.
Ака уйӑхӗн 30-мӗшӗнче Чӑваш наци музейӗн сайчӗ Чӑваш Енре тупнӑ тӗлӗнмелле япала пирки пӗлтерет. Республикӑра мамонт шӑммине тупнӑ. Вӑл 10 пин ҫул каяллахи тесе палӑртаҫҫӗ.
Мамонт шӑммине археологсем мар, Шупашкарти строительство фирмисенчен пӗрин ӗҫченӗсем тупнӑ. Тӗплӗнрех каласан, ӑна фирма ӗҫченӗ Андреф Михайлов тупнӑ.
Вӑл мамонт шӑммине юханшыв хӑйӑрне уйӑрнӑ чухне асӑрханӑ. Шӑмӑ тухсан тимлӗрех пӑхнӑ — вӑл ахальли пек туйӑнман.
Унтан ӗҫченсем ҫакна тӗплӗнрех пӗлекен ҫынсемпе ҫыхӑннӑ. Вӗсем авалхи «пурлӑха» тупнине пӗлсен ӑна музее парнеленӗ.
Чӑваш наци музейӗнче авалхи истори секторӗн заведующийӗ Александр Волков ку мамонтӑн пӗҫӗ патӗнчи шӑмми пулнине, вӑл 10 пин ҫул каяллахи пулнине палӑртнӑ.
Чӑваш наци музейӗнче тӑм савӑт-сапа куравӗ уҫӑлнӑ. Унта неолит тапхӑрӗнченӖ пирӗн эрӑчченхи 5-мӗш ӗмӗртен, тытӑнса паянччен ӑсталанӑ япаласене курма пулать.
Щынсем авал пурӑннӑ вырӑнсенче археологсем тӑм сават-сапа катӑккине вӗҫӗмех тупнине пӗлтереҫҫӗ аваллӑх управҫинче тӑрӑшакансем. Археологи палӑкӗн кун-ҫулне палӑртма тӑмран хатӗрленӗ япаласем хӑш чухне пулӑшаҫҫӗ те иккен.
Аваллӑха тӗпченкенсем тӑмпа усӑ курма ҫынсем пирӗн эрӑчченхи 5-3-мӗш ӗмӗрсенче хӑнӑхнӑ тесе шухӑшлаҫҫӗ.
Музейри «Тӑм савӑт-сапа лаҫҫи» курава тӑратнӑ Шупашкарта тупнӑ тӑм япаласем те кӑсӑклӑ.
Экспонатсем хушшинче хальхи вӑхӑтри ӑстасен ӗҫӗсем те пур.
Курава хатӗрлеме Чӑваш наци музейӗн фондӗнчи япаласене кӑна мар, Чӑваш патшалӑх гуманитари институчӗнне те усӑ курнӑ.
Сӑнсем (6)
Чӑваш кӗнеке издательствинче «Чӑваш Республикин археологин картти» кӗнекен иккӗмӗш томне пичетлесе кӑларнӑ. Пӗрремӗш томӗ пӗлтӗр кун ҫути курнӑ. Кӗнекене Чӑваш патшалӑх гуманитари ӑслӑлӑхӗсен институчӗ хатӗрленӗ, пичете асӑннӑ издательство хатӗрленӗ.
«Чӑваш Республикин археологи картти» ӑслӑлӑхпа справка энциклопедийӗ шутланать. Унта историпе культура эткерлӗхӗн куҫман пурлӑхӗ, археологи палӑкӗсем, ҫинчен сведени кӗнӗ. Пӗрремӗш томра тӑхӑр районтипе: Улатӑр, Элӗк, Патӑрьел, Вӑрнар, Йӗпреҫ, Канаш, Куславкка, Комсомольски, Красноармейски – паллаштарнӑ. Иккӗмӗшне Хӗрлӗ Чутай, Сӗнтӗрвӑрри, Муркаш, Пӑрачкав, Вӑрмар тата Ҫӗрпӳ районӗсенчисем кӗнӗ. Виҫҫӗмӗш том валли те юлнӑ. Унта Шупашкар, Шӑмӑршӑ, Ҫӗмӗрле, Етӗрне, Елчӗк, Тӑвай районӗсенчисем тата Шупашкар хулинчисем лекмелле.
Кӗнекене 19 ӗмӗрӗн ҫурринчен тытӑнса 21 ӗмӗр пуҫламӑшӗнче археологсем тупса палӑртнисем кӗнӗ.
Шупашкарти Никольски собор вырӑнӗнчи археологи шыравне укҫа-тенкӗ ҫуккине пула чарма пултараҫҫӗ. Кун пирки «Московский комсомолец» (чӑв. Мускав комсомолецӗ) хаҫатӑн регионти кӑларӑмӗ пӗлтернӗ тӑрӑх «Ирӗклӗ сӑмах» интернет-хаҫат хыпарлать. Хальлӗхе хула администрацийӗ ӑсчахсене укҫа тӳлемен иккен.
Вырӑссен пӗрремӗш патшин асламӑшӗн Мария Шестован вилли пуль тесе шутлакан саркофага ҫулталӑк каялла ҫав вырӑнта тупнӑ. Кӑҫал темиҫе тӗпчев те ирттернӗ. Виле юлашки Романовсен йӑхӗпе ҫыхӑннине палӑртнӑ. Артефактсене малалла тӗпчесси пирки ыйту сиксе тухнӑ имӗш.
Дон ҫинчи Ростоври геофизиксен ушкӑнне, сӑмахран, хула администрацийӗ чӗннӗ-мӗн. Анчах пӗлтӗр ӗҫленӗшӗн те тӗпчевҫӗсемпе татӑлман иккен. Ӑслӑлӑх ӗҫне малалла тӑсма ытлашши пысӑк укҫах та кирлӗ мар имӗш — 60 пине яхӑн пулсан та ҫитет иккен.
Шупашкар районӗнчи Шӗнерпуҫ ялӗ патӗнчи сӑваплӑ вырӑнта археологсем ӗҫлеме тытӑннӑ.
Тӗлӗнмелле археологи палӑкне тӗпчессин малтанхи тапхӑрӗ 2012 ҫулта пуҫланнӑ. Унти материалсене «Шупашкар хули тата унӑн тавралӑхӗ Вӑтам ӗмӗрте: Пӗтӗм Раҫҫейри ӑслӑлӑхпа практика конференцийӗ» кӗнекере пичетленӗ. Тӗпчев ӗҫне ӗнер тепӗр хут пуҫланӑ.
Сӑваплӑ вырӑна тӗпчекенсем — Чӑваш патшалӑх гуманитари ӑсӑлӑхӗсен институчӗн археологипе истори пайӗн специалисчӗсем тата Мари Элти ӑслӑлӑхпа тӗпчев институчӗн ученӑйӗ Д.Ю. Ефремова. 10816 тӑваткал метр лаптӑк ҫинчи вырнаҫнӑ вырӑн XII–XIX ӗмӗрсене пырса тивет тесе шухӑшлаҫҫӗ. Вӑл пӑлхар-чӑваш эткерлӗхӗн тапхӑрне тивет.
Этнологипе археологи сведенийӗсем тӑрӑх хакласан, унта пӑлхарсен, чӑвашсен тата ҫармӑссен тӗн йӑли-йӗрки палӑрать теҫҫӗ. Ҫав сӑваплӑ вырӑн ахаль объект кӑна мар, округри ӑс-хакӑл центрӗ пулнӑ-тӑр тесе шухӑшлаҫҫӗ.
Пӑлхар хулинче ӗҫлекен Раҫҫейӗн ӑслӑлӑх академийӗн археологи институчӗн экспедицийӗ унта вырнаҫнӑ пасар лаптӑкӗнче шырав ӗҫӗсен вӑхӑтӗнче перс чӗлхипе арабла саспаллисемпе ҫырнӑ кӑкшӑм тупнӑ. Кӑкшӑм ҫинче шӑрҫаланине «Турӑ чурин Салма Кӳлпайӑн ӗҫӗ» тесерех куҫарма пулать иккен.
Ҫырнӑ кӑкшӑм тупӑнни XIV ӗмӗрти ӗҫлесе пурӑннӑ тӑмран япала ӑстакансем хутла пӗлнине ҫирӗплетет тесе шухӑшлаҫҫӗ иккен Археологи институтӗнче. Ӑста ячӗ йывӑррӑн вуланнине кура мӗн ҫырнине тӗп-тӗрӗс вуланӑ тесе ҫирӗплетме васкамаҫҫӗ-мӗн-ха.
Пасар территорийӗнче пасар хӳммин никӗсӗн пӗр пайне те тупнӑ. Пӗрремӗш Петӗр патша вӑхӑтӗнче никӗсе ватса шурӑ чул кӑларнӑ иккен. Вӑл селитра тума кирлӗ пулнӑ. Анчах никӗсӗн пӗр пайӗ тӗкӗнмесӗр тӑрса юлнӑ, мӗншӗн вӑл тӗлте пӳрт ларнӑ.
Тӗпчев вӑхӑтӗнче ҫавӑн пекех юланутҫӑсен тимӗр йӑранине (йӗнер пускӑчне) 60 мӑшӑр ытла тупнӑ. Ку вӑл сутлӑх валли хатӗрленӗ тавар пулнӑ-тӑр теҫҫӗ. Анчах ӑна пушар сиенлетнӗ иккен.
+4.6 °C