Пӗрремӗш ҫавра. Кам эс – Хӗвел ачи е лӑпӑр-лапӑр?..

«Тин вара ҫунса, ялкӑшса чӑвашӑн кӗтнӗ Хӗвелӗ тухӗ те Чӑваш ҫӗрне, нумай асап курнӑ ҫӗре, хӑй ҫуттипе ачашласа, ҫутатса ярӗ!..» (Ҫеҫпӗл Мишши. Пирӗн вӑй, 1918).

Совет Союзӗнче ҫӗн йӗркелӳ (перестройка) пуҫланнӑранпа (1985 ҫултан) чӑвашӑн кӗтнӗ Хӗвелӗ тӳпене хӑпарчӗ. 1987–1993 ҫулсенче Чӑвашӑн кӗтнӗ хӗвелӗ енне эпир, Ҫеҫпӗлӗмӗр калашле, Чӑваша юратса тапакан чӗреллисем, питпе ҫаврӑннӑччӗ, чӑвашлӑх ӑшшине, вӑйне туйнӑччӗ… «Чӑваш!.. / Ҫӗклен те ҫунатлан! / Куҫна тӗлле хӗвел ҫине» (Ҫеҫпӗл Мишши. Чӑваш! Чӑваш!.. 1921). «Вӑхӑт ҫитӗ, вӑхӑт пулӗ…» тенӗ Ҫеҫпӗл. Вӑхӑт иртсен (Мартин Хайдеггерла каласан, пур-ӑн-ӑ(ӗ)ҫ (бытие) пирки мансан – seinsvergessenheit) Чӑвашӑн кӗтнӗ хӗвелне эпир асӑрхами пултӑмӑр. Хӑнӑхрӑмӑр, йӗркеллӗ япала пек йышӑнтӑмӑр…. Чӑвашӑн кӗтнӗ Хӗвелӗ ӗмӗрех тӳпере пулӗ терӗмӗр пулмалла…

«Заставлять человека учить язык, который для него родным не является, так же недопустимо, как и снижать уровень и время преподавания русского в школах национальных республик РФ. Обращаю на это особое внимание глав субъектов Российской Федерации». Путин 2017 ҫулхи утӑ уйӑхӗн 20-мӗшӗнче Йошкар-Олара каланӑ сӑмахӗсем хускатнӑ ӗҫ-пуҫ (прокурор тӗрӗслевӗсем, вырӑсла калаҫакансен кулленхи пурнӑҫра пулакан (бытовой) национал-шовинизмизм вӑранни, чӑваш чӗлхишӗн кӗрешес хастарлӑх ҫӗтни, йӑваш чӗреллӗ чӑвашсем хӑрана ерни тата ытти те) мифологи чӗлхи ҫине куҫарсан, вупӑр хӗвеле ҫинипе танлашаҫҫӗ ахӑр. «Хӑш-хӑш чух темӗскер хӗвел ҫутине пырса пӗтерет те, пӗтӗм тӗнче «тӗттӗм ҫанталӑк» пулса тӑрать, ҫавна пирӗн чӑвашӑн ӑрӑмҫӑ карчӑкӗсем: «Лӑпӑрсем пырса ҫиеҫҫӗ», - теҫҫӗ. (…) Хӗвел тӗттӗмленес пулсассӑн, чӑвашсем, юплӗ пилеш сенӗк тупса, ҫав пилеш сенӗке чӗрсе ывӑтма хушаҫҫӗ: вара лӑпӑр хӗвеле ҫиме чарӑнать, тет». (Чӑваш халӑх сӑмахлӑхӗ. 6 том. 2 пайӗ. Мифсемпе халапсем. Шупашкар: Чӑваш кӗнеке издательстви, 1987. 40 с.). «Ӗмӗрех пӑрахас пек хӗвел» тет Ҫеҫпӗл… «Ку вӑхӑт — вилӗм вӑхӑчӗ»…

«Ку вӑхӑт — Лӑпӑрсен, лӑпӑр-лапӑрсен вӑхӑчӗ», — тенӗ пулӑттӑм эп мифологи сӑнарӗпе усӑ курса. Чӑвашра кӑна мар, Раҫҫӗйре те, тӗнчере те Лӑпӑрсем Хӗвеле ҫиеҫҫӗ. Тӗнчипех вӑй илекен интеллекта хирӗҫле юхӑм (антиинтеллектуализм) Чӑвашра хӑрушла ҫӗкленсе каяссӑн туйӑнать. Кӗнекене, ӑс-тӑна хисеплеме, шута хума вӗренмен-ха чӑваш. Атнер Петрович Хусанкайӑн «Тексты, метатексты & путешествия» кӗнекинче (Шубашкар/Чебоксары, 2003) ҫутӑ чакни, тӗттӗм ҫӗнтерсе килни пирки асӑнни час-часах тӗл пулать. 1993 ҫулта ҫырнисенчен: «С какого времени мы, все наше общество, очутились во мраке, сказать трудно, но осознавать это все беспощадней мы стали сравнительно недавно» (78 с.). «Перечитывая знаменитое сочинение Платона — диалог «Государство», я сразу нашел образ, который точно выражает состояние общества и затмение, опустившееся на часть граждан нашей республики. Мы все — узники в пещере. Мы видим только то, что перед нашими глазами. Мы сидим спиной к выходу и не видим света, исходящего от огня, который горит далеко в вышине. Мы видим только отбрасываемые огнем на стену пещеры тени от самих себя и от предметов, которые несут люди, проходящие по дороге над пещерой. Как же возможно освобождение узников, и нужен ли чувашам Свет свободы — вот вопросы, на которые я бы попытался ответить, применяя некоторые идеи Платона к нынешним реалиям» (80 с.). 1997 ҫулта ҫырнисенчен: «Сейчас — время сумерек («какое, милые, у нас тысячелетье на дворе?» — Б. Пастернак), время сумеречных состояний души» (232 с.).

Ҫӗнтерсе килекен тӗттӗм ирӗксерех пур пуласси тата ҫук пуласси (Гавриил Алюнов ӑнлавӗ) пирки шухӑшлаттарать. Пурнӑҫпа вилӗм ыйтӑвӗ стильре, эстетикӑра палӑрать. «Нашим «властителям дум» просто нечего сказать своему народу, и при этом они пишут, пишут и пишут. (…) Повсеместно печатаются «машинные вещи», которые, как писал о. П. Флоренский, «не мерцают, а блестят, лоснятся мертво и нагло» (А. П. Хусанкай 1994 ҫулта сырнинчен, 246 с.). Лӑпӑрсем Хӗвеле ҫинӗ вӑхӑтра лӑпӑр-лапӑр ҫыракан, калаҫакан, шухӑшлакан… хӑй те Лӑпӑрсен хура ӗҫне тӑвать. Кам хӑйне лӑпар-лапӑр темест, кам хӑйне Хӗвел ачи пек туять, унӑн хӑйне пултарура та, пурнӑҫра та Лӑпӑр пек мар — Хӗвел пек тытмалла… Хӗвел пек пулмалла…

Лӑпӑрсем Хӗвеле ҫинӗ вӑхӑтра ҫырма йывӑр… Пин-пин капланнӑ шухӑш ниепле те тивӗҫлӗ хапа (форма) тупаймасть. Лӑпӑрсем Хӗвеле ҫинӗ вӑхӑтра мӗнле ҫырмалла?.. Кама валли ҫырмалла?.. Кирлӗ-ши эп ҫырни кама та пулсан?.. Халӑхӑмӑр ыр йывӑҫпа — пилешпе — усала хӑваланӑ пулсан, Хӗвеле пулӑшма вучахри кӑвара тӳпенелле сапнӑ пулсан ман хамӑн шухӑшлава, пултарӑва Хӗвел ҫутине епле кӗртмелле?.. Хӗвел ачи пулса епле юлмалла?.. Ҫут тӗнчене хупласа илекен лӑпӑрсемпе епле кӗрешмелле?... Ҫак ыйтусен талккӑшӗнче калаҫсшӑн санпа, вулаканӑм…

Хӗвел, хӗвел! Эс пур чух чунӑма

Ҫӗн юр кӗвви саватчӗ ҫивчӗ саслӑн.

…Чӗлхе ҫухалчӗ… Ҫӗршыв вилет пулсассӑн,

Кама эс кирлӗ, юррӑм...

Кама? Кала!

Чӑвашӑн кӗтнӗ Хӗвелӗ сӳнме пултараймасть… Ҫеҫпӗл пек хӗвел ачине ҫуратнӑ чӗлхе пӗтме пултараймасть… Кунтан кайсан та вӑл вӗҫсӗр космос талккӑшӗнче пур пулатех… Кунтан кайма вӑхӑт ҫитнӗ пулсан — Хӗвелӗмӗре те, хамӑра та (хамӑра хӗвел ачисем тетпӗр пулсан) Лӑпӑрсен аллине парар мар, лӑпар-лапӑртан упрар!.. Кайсан та — илемлӗ каяр!.. Вунтӑххӑр ҫулти Ҫеҫпӗлӗмӗр чӗнӗвӗпе килӗшӳллӗ:

Тухӑр тӗттӗмрен

Ҫутӑ ҫул ҫине!

Татӑр ӑслӑлӑх

Ешӗл ҫулҫине.

Ҫутӑ хӗвелпе

Ҫуталса тӑрар.

Тӑван чӗлхепе

Пӗрлешсе юлар!

Анатолий Миттов ӳкерчӗкне С. Ю. Ювенальев фото ӳкерсе илнӗ.

#чӑвашлӑх, #чӑваш чӗлхи, #политика