Сайта кӗр | Регистраци | Сайта кӗрсен унпа туллин усӑ курма пулӗ
 +4.3 °C
Тӑлӑх йывӑҫа тӑвӑл хуҫать.
[ваттисен сӑмахӗ]
 

Чӑваш чӗлхинчи «в»(=«v») протеза (МРФ ЧЧИ)

Авалхи тӗрӗк чӗлхинче V сасӑпа пуҫланакан сӑмахсем пулман. Пулсан та, вӗсем ют чӗлхесенчен кӗнӗ сӑмахсем

  • Ку ыйтупа: ЩербСФТЯ, 171 — 180; СеребрВОК, 98—99; СТ, №2, 1974, 34—43; РясИФТЯ, 167.

88
ҫеҫ: уас^ (<араб. ); у'&ъи (<араб. у„^з) т. ыт. те.
1. Авалхи (тӗрӗк сӑмахӗсем тутапа калакан о, 6, и, й сасӑсемпе пуҫланаҫҫӗ пулсан, чӑваш сӑмахӗн пуҫламӑшӗн-чи в сасӑ мӗнле те пулин уҫӑ сасӑпа юнашар тӑрать. Лите-
ратурӑра кун йышши сасса протеза теҫҫӗ.
1. 1. Ав. тӗр. о^чӑв. вӑ~, ву- во~, вы-: ав. тӗр. огщ, о(м(\ «печь»«5чӑв. вучах, вочах;
—»— о1 «он»~чӑв. вӑл;
—»— оп «десять»~чӑв. вон, вун, вйн;
—»— ог- «жать»~чӑв. выр;
—»— о^иг, оИмг «тридцать»«чӑв. вӑтӑр т. ыт. те. 1. 2. Ав. »гӗр. оя^чӑв. ва-, вӑ-, вӗ-, ви-: ав. тӗр. 66, 02 «сердцевина, нутро, ядро»~чав. вар;
— »— бкйг, б£йг «бык, вол»«чӑв. вӑкӑр; —»— 61- «умирать» ^чӑв. вил;
—»— 6г"Ь «огонь»«чӑв. вирт т. ыт. те. 1. 3. Ав. тӗр. и~чӑв. вӑ-, вӗ-, ву~, во-. ав. тӗр. ис- «летаггь, парить»«чӑв. вӗҫ; —»— иса «крестец» ~чӑв. вӗче (шӑмми);
— » — и1а- «связывать, присоединять» ~ чӑв. вула,
вола; танлаштар: аЪӑ. 1ӗзап, тЪ<1. 1езеп «2егзЪгеи1ев пасЬеигапйег пеЪтеп ши! гизаттеп-1е§ӗп» (БЧАПэ, 373).
—»— игип «длинный, долгий» ~чӑв. вӑрӑм;
—»— и1и «большой, великий»~чӑв. вӑлӑ (архаизм)
т. ыт. те.
1. 4. Ав. тӗр. ц~чӑв. ва-, ви-, вӗ-; ав. тӗр. йс «три»~чӑв. виҫ(ҫ)ӗ, виҫ;
—»— й1й£ «часть, доля»~чӑв. валӗ;
— »— й1ӑӑ~чӑв. валеҫ;
—»— йг- «дуть»~чӑв. вӗр т. ыт. те.
2. Ав тӗр. а~чӑв. вы-, ву-;
ав. тӗр. ӑс, ас «голодный» ~чӑв. выҫӑ. вуҫӑ; —»— ага «промежуток, середина; между, среди» (после-лог)>чӑв. вара, тут. ары «туда, дальще»: моннан ары «после этого».
3. Халиччен литерагурӑра г> протеза тутапа калакан тӗ-рӗк сӑмахӗсем умне кӑна ларать тесе ҫыратчӗҫ, анчах та кӑтартнӑ сӑмахсем ку правилӑна хирӗҫ тӑраҫҫӗ. Куяашкал тӗслӗх чӑваш чӗлхинче кӑна мар, ытти чӗлхесенче е вӗсен калаҫӑвӗсенче пурри курӑнать. Сӑмахран, V- протеза а са-сӑ умӗнче тӑнине узбек чӗлхин джуш калаҫӑвӗнче илтме пулать, урӑхла каласан, протеза джуш калаҫӑвӗнче тутапа калакан о, б, у, у сасӑсем умӗнче кӑна мар, а сасӑ умӗнче
89
те илтӗнет. Тӗслӗхсем: ва)ув «медведь», вата «отец», ват «конь», валп «шесть», вач- «открывать», ваш «пища, еда», вон «десять», воттгс «тридцать», вдрдӑк «утка», вулгм «мой сын», вузш «длинный», вӳ/ «дом», вӳч «три», вушла «держать», вучгн . «для, из-за» |(А, Ахмедов, Джушский говор узбекского языка. Акд. Ашхабад, 1962, с. 8, 9, 17, 17. — ЩербСФТЯ, 179).
Сарӑ-югур чӗлхинче те в- протеза палӑрать: о&о, 6 «он, она»~Уо{, уй «1(1»; о* «6ыть»~уо1', уо-, уи-; и"Ь, оХ «огонь»~ мгаЪ; й'е «три»~ууӑ, оиӑ; *бп- «подниматьсяЦ^ расти»~ \уйп-; *йп «гоЛос»~^уоП т. ыт. те. (Тенишев С-ЮЯз).
Чӑваш, узбек, азерб., турккӑ чӗлхисенче V- протеза ту-тапа калакан еасӑсем умӗнче кӑна тӑрать пулсан (азерб., турккӑ вур- «бить, ударять»~ав. тӗр. иг- «бить, ударять»), джуш калаҫӑвӗнчен илсе кӑтартнӑ сӑмахсен пуҫламӑшӗнчи а саоса та тутапа каланӑ-тӑр. Узбек чӗлхинче эпир чӑнах та ҫавна куратпӑр: а°т «лошадь», а°лт «шесть», а°та т. ыт. те.
Тӗрӗк мар чӗлхесенче те, сӑмахран, хӗвелтухӑҫ слӑвян чӗлхинче, в- протеза лариччен сӑмахсем туталлӑ сасӑсен-чен пуҫланнӑ:
ав. инди аз^ӑ, грек. будш, лат. ос^о, гот. аЫап, арм. и4Ь, ав. слав. осмъ, болг. осем~выр. восемъ, укр. вШм, бел. восем; ав. инди ш!гӑв, грек. йӗҫоҫ, лиггва ийга, ним. оИът~ выр. выдра, укр. вцдрӑ, бел. выдра т. ыт. те.
Хальхи вырӑс чӗлхинче в- протезӑллӑ сӑмахсем сайра (восемъ, вотчинӑ, вотчим, вохра), анчах Курск, Белгород, Орел облаҫӗсенчи калаҫусенче в- протеза анлӑ сарӑлнӑ; вокны, восенъ, вумный, вутка, вухи «уши», вулица т. ыт. те.
Белорус, Украина чӗлхисенче в- протезӑллӑ сӑмахсем самаях йышлӑ: бел. вочы, восянъ, вулица, вагонъ; укр. вгвса «овса», вьвця «овца», вхкно «окно», вгн «он», вухо «ухо», вулиця «улица» т. ыт. те. Вырӑс чӗлхин историне тепчекенсем XIII ӗмӗрге ҫырнӑ евангелисенчех в- протеза тӗл пулнине (вовьца, вовца. Галицкое евангелие 1266 г.) кӑ-тартаҫҫӗ. (Дурново Н. Н. Введение в историю руюского язы-ка. М., 1969, с. 171, 186; Филин Ф. П. Происхождение рус-ского, украинского и белорусского языков. Л., 1972, с. 300).
Хӑшпӗр финн-угор чӗлхисенче те в- протеза тӗл пулать, ҫав сӑмахсенчех ытти финн-угор чӗлхисенче протезӑсем ҫук: мари £а6а*г «вымя»~фин. иДег, морд. одар; мари ро-ӑ{;аг «прут»=^манс. ас'тар, аштар «кнут, плеть», венг. ое^аг.,., коми-зыр. вом, вом «рот», анчах коми-перм. бм, удм. ым, мар. умша... (СФУ, Ц 3, 1973, с. 196—197).
4. Тюркологсем чӑваш чӗлхинчи V протеза пулса кайнӑ пирки пӗр шухӑшлӑ мар. Чӑваш конҫонантизмӗпе вокализ-
90
мӗн тавлашуллӑ ыйтӑвӗсене татса пама пире яланах венгр
иӑлхи пулӑшать. Малтан ак ҫак тӗслӗхсене сӑнар: венг. ог, огу, упш, огмг, оги; упгу, угиг, луг^, ^ги «В1еЪ, <Ие-ЫвсЬ»<ав. чӑв. *оуги>хальхи чӑв. вӑрӑ (ОошЪ МЗГОи XXX, 109); —ав. тӗр. оуп «вор, грабитель»; /веяг, уӑ1уй «Тго£, Шппе»<чӑв. валак, волак — тут. улак
«желоб, желобок; колода; кормушка; отток»; венг. \уӗгв «ТМеОвЬгеИ* <чӑв. вӑрҫӑ: —тупг. орыш; венг. уӗк «^ТиЪпе, еш^еЪаиепев ЬосЪ ш Ё1зеп»<чӑв. вакӑ, ю лашки виҫӗ тӗслӗх пирки Золтан Гомбоц иккӗленет, «сасӑ енчен ҫыр лахтараймаҫҫӗ», тет (М8РОи XXX, 223—224), анчах та кунта кӑтартнӑ ггӗслӗхсем шанчӑклӑ. , (ФедИСЧЯ I, 18).
Пирӗн шутпа, авалхи чӑваш чӗлхинче IX ӗмӗрчченех V протеза пулнине венгр чӗлхи кӑтартать. Кун пирки Мар-гит Палло та ҫав шухӑшлӑ (М. К. Ра116, АеЬа Опеп*. Ъип£. XII, часть 1—3, 1961, с. 12; 11АЛ, Вй. 43. 8. 86). -
Ҫитменнине тата Дунай пӑлхарӗсен хронологийӗнче тӗл пулакан въчем — вечемъ сӑмаха та ниепле те сирсе яма ҫук. Ку чӑваш-пӑлхар (у12'эт) сӑмаха тӳрре килет.
4. 1. Атӑл пӑлхарӗсем ХШ—XIV ӗмӗрсенче лартса хӑ-варнӑ чул юпасем ҫинчи сӑмахсем вара ним иккӗленмелли-не те хӑвӑрмаҫҫӗ.
Тӗслӗхсем: пӑлх. >чӑв. виҫ (кӗске форма), >чӑв. виҫӗм;
—ав. тӗр. йс;
пӑлх. ^ >чӑв. вон, вун (кӗске форма); — ав. тӗр, оп; /пӑлх. >чӑв. вӑтӑр; —ав. тӗр. о*иг.
4. 2. Татд тепӗр витӗмлӗ тӗслӗх ҫинчен чарӑнса тӑрас пулать. Гуннсем хальхи Днепр шывне Вар тенӗ. Ытти тӗрӗк чӗлхисенче ӑна Озу, Узу теҫҫӗ. Ҫак икӗ сӑмахӑн тӑванлӑхӗ курӑнать, гунн сӑмахӗнче р, ытти тӗрӑк чӗлхисенче з сасӑ тӑрать. Н. И. Ашмарин шухӑшӗпе вар, варак тата Варан (>Баран—Тутар АССР-чи юханшыв ячӗ, Майна шывне юх-са кӗрет; в>б «гутар чӗлхинче пулса кайнӑ: воронка> тут. буранка, вагон>тут. багун т. ыт. те) сӑмахсем гунн чӗлхинчи Вар сӑмаха турре килеҫҫӗ (АшмБЧ, 51—56), Ку тӗрӗс пулсан, вара эпир гуннсем вӑх&гӗнчи чӑваш чӗдхин-чех в- цротеза пуррине куратпӑр (ФедИСЧЯ II, 37—39; Г. Е. К о р н и л о в. Гидронимические ареалы — *Варан и ^А°: хан в Евразии. — МатЧД II, 207),
4. 3. Ытти финн-угор чӗлхисене кӗнӗ чӑваш сӑмахӗсен-че те V- прогеза палӑрса тӑрать:
чӑв. вй«4>мар. ваке, туҫи мари вйкы; венг. оӗк; — тӗрӗк
91
формясем: чаг., турк. бгӳ, к.-калп. ӳки, тут. бдКе> пушк. мэке;
чӑв вара «стожар»>шф. вара, туҫи мари вара; - тӗрӗ
формисем: тут. узэк, саг.^койб. оайк; чӑв виме (=миме) «мозг»>мар. вем (=мем); удм. вцл. ; коми тӗрӗк формисем: уйг. мин, узб. мия, алт. л*е тут. лш, пушк. лгейе, туркм. бейни. чӑв вцдае (=муне, ниме, миме) «коллективная работа -1 ' помочь»>мар. вума \(=мума)\ туҫи мари Швима; удм. веме; — тӗрӗк формисем: тудч, пушк. вмэ, туркм. казах. ^ж. (Фед. ИСЧЯ II, 35-36). Калаҫу чӗлхинче а уҫӑ сасӑ умӗнче Н протеза гӑма пул-тарать: кампар, ытти тер. чӗлхисенче анбар, амбар, хам-бар<перс. «магазин, хранилище, склад». Танл,:
выр. Анна, -нимӗҫле Наппа. Уҫӑ сасӑ — протезӑсем.
Кунашкал протезӑсем пуринчен ытла л-, р- сасӑсемпе пуҫланакан сӑмахсем умне лараҫҫӗ. Вӗсем пурте 1тенӗ пекех ют чӗлхесенчен кӗнӗ: ӑ- раштав {< выр. рождество), Ӑ-раман «выр. Роман), ӗ~рет (<выр. ряд), ӗ- рехмет
(<араб. <и^>^), ӑ-расна (<выр. разный), ӑ-щи
«выр. щи)>як. исти т. ыт. те. (Литература: Щерб СФТЯ 81, 181—182; Тенишев С-Юз, 29).
1-м ӗш таблица


 
Статья каҫми :: Пичет версиӗ

Admin тӳрлетнӗ, информацие 2010-03-17 21:31:10 вӑхӑтра улӑштарнӑ. 3000 хут пӑхнӑ.
Orphus

Баннерсем

Шутлавҫӑсем