1
Колхоз председателĕ паян тимĕрçĕ лаççине ирех пычĕ. Ретĕн лартса тухнă плугсене тыткаласа пăхса тĕрĕсленĕ хушăра вăл каллех тахçанах кĕтнĕ хăна çинчен ыйтрĕ:
— Çитеймерĕ-и-ха? Мĕнле те пулин чăрмав тупăнмарĕ пуль те? Мĕнле шутлатăн эсĕ, Иван Петрович?
— Килет, ун пирки ан пăшăрхан, Михаил Кузьмич. Эпĕ хам та паян каçхине станцăна машина яма ыйтас тенĕччĕ.
— Апла хăналама хатĕрленес пуль...
— Ай, çук, çук, хам хăнана çын патне ярса намăс курас марччĕ-ха. Ун пек тусан Петр Спиридоновнч хăй те кӳренме пултарать. Çитменнине кăçал...
Иван Пегрович «кăçал хăна арăмĕпе тата аслă ывалĕпе килет» тесшĕнччĕ, анчах çак самантра пĕр ача чупса пычĕ те «халех телефон патне чĕнеççĕ» терĕ. Вара председатель тимĕрçĕ лаççинчен васкаса тухса кайрĕ.
«Килмесĕр пĕлтерес мар тенĕччĕ, чăтаймарăм вĕт, сăмах чут вĕçерĕнсе каятчĕ, юрать — кайрĕ-ха», — шухăшларĕ тимĕрçĕ.
Тимĕрçĕ патне хăна килмеллине колхоз иредседателĕ çеç мар, пĕтĕм колхоз пĕлет. Мĕншĕн тесен вăл пĕлтĕр те, виçĕмçул та, унччен те килнĕччĕ. Кашни килмессеренех тимерçĕ лаççинче ĕçлет вăл, Иван Петровича пулăшать. Иван Петрович хăй те хăнипе мухтанма юратать. Кăçал та акă, хăнинчен, Петр Спиридоновичран çыру илсенех, çăв хыпара кашни тĕл пулакан çыннах мухтанса кала-кала пачĕ вăл.
Пĕтĕм колхоз пĕлекен хăна — Иван Петровичăн ача чухнехи тусĕ. 1921 çулти выçлăх вăхăтĕнче пĕчĕк Иван Мускавра пурăннă, çавăн чухнех пуçланнă вĕсем хушшинчи туслăх. Анчах выçлăх иртсен туслăх татăлнăччĕ. Аслă Отечественнăй вăрçă вăхăтĕнче вара вăл çĕнĕрен сыпăнса кайрĕ.
2
Вăрçă вăхăтĕнче Иванăн госпитале лекмелле пулчĕ. Вĕсем палатăра виççĕн выртаççĕ. Иван госпитале тин çеç пынă. Çавăнпа ĕнтĕ юлташĕсемпе сăмахлама та, паллашма та ĕлкереймен. Хăшĕ ăçти çын иккенне тата хăш фронтра аманса кунта килнине пĕлнисĕр пуçне, хăйпе пĕр палатăра выртакан юлташĕсем çинчен вăл урăх нимĕн те пĕлмест.
Унпа пĕрле выртакансенчен пĕри Çĕпĕрте çуралса ӳсне офицер. Вăл питех те çамрăк-ха. Унăн янаххи çнне сухал та шăтман. Çамрăк офицер сахал калаçать. Йывăр суранĕ хытă асаплантарать пулас, çавăнпа-и тен сестра ун вырăнĕ патĕнче сехечĕ-сехечĕпе ларать.
Палатăри тепĕр юлташĕ — Иван пекех вăтам çулсенчи çын. Хăй вăл Мускавра ӳснĕ, заводра ĕçленĕ. Унăн суранĕ тӳрленсе пырать, вăл юмахлама юратать, анчах çемйине çухатнă пирки питĕ хуйхăрать. Нимĕç фашисчĕсен çарĕ Мускав патне çывхарса пынă чух унăн çемйи Мускавран тухса кайнă. Анчах халь ăçта пурăннине темле шырасан та тупайман. Арăмĕ çул çинчен çырса янă çырăва вăл фронтра илсе вуланă. Ун хыççăн çур çул ытла пĕр хыпар та илмен. Эвакуаципе куçнисем çинчен справкăсем паракан çĕре те, паллакан çынсем патне те çырса пăхнă. Анчах ун çемйи ăçта иккенне никам та çырса пĕлтереймен.
Мускав çынни хăйĕн пысăк хуйхи çинчен пĕринче Ивана çапла хурланса каласа пачĕ:
Арăмсемпе ачасен пурнăçне сыхлас тесе вăрçа тухса килтĕмĕр, анчах эпĕ вĕсене хам мĕнле çапăçни çинчен пĕр сăмах та çырса пĕлтерме пултараймастăп. Пĕрре эпир фашистсем çунтарса хăварнă пĕчĕк ял çумĕпе иртеттĕмĕр. Ял вырăнне кăмрăкланнă пĕренесемпе хуралса ларакан кăмакасем çеç тăрса юлнă, ĕнсе типнĕ йывăçсем турачĕсене тискеррĕн тармакласа лараççĕ, темле сыхланса юлнă пӳрт урайĕнче çунса авкаланса пĕтнĕ кровать выртать. Çак ял масарĕ çинче пĕр этем те курăнмасть, чĕрчун пурри те паллă мар. Ун пек çуннă, ишĕлнĕ ялсене ху та пĕрре çеç мар курнă пуль. Фашист хăйне пирĕн çĕршывран пурпĕрех хăваласа ярассине сисет, çавăнпа вăл хăй çулĕ çинче мĕн тĕл пулнине пĕтĕмпех пĕтернĕ. Совет çыннисене нимĕн те ан юлтăр, вăрçă хыççăн вĕсем пӳрт-çурт туса вăйне пĕтерччĕр, тет пулас. Çав ялтан иртрĕмĕр хайхи. Сасартăк умра пĕр хĕрачапа ватăрах хĕрарам курăнчĕç. Хĕрачи пĕр вуникĕ çулта, шăпах ман хĕрача пысăкăш, çӳçĕ те унăнни пекех, сарă, сăнĕпе те ман ача евĕрлĕ. Анчах вĕсем иккĕшĕ те типшĕм, хĕрачи — çутăсăр ӳсекен çеçке пек шуралса кайнă, çĕтĕк кĕпепе, иккĕшĕ те çара уран. Вĕсем çул хĕрринче тăраççĕ. Пирĕн çине куççуль витĕр пăхаççĕ. Макăрнине курнăран-ши е хĕрача сăнĕ хам хĕрĕме аса илтернĕрен-ши, манăн кăмăл хуçăлчĕ. «Мĕншĕн макăрăтăр эсир, тăванăмсем?» — тесе ыйтрăм. Хĕрача ман патăма чупса пычĕ, пĕр чарăнмасăрах пирĕн стройпа юнашар вĕттен-вĕттĕн утма пуçларĕ. «Тете, ун чухне те пирĕннисем нумайăн куçрĕç. Вара фашистсем килчĕç. Каллех вĕсем килеççĕ-им, тете? Питĕ хăратпăр эпир», — терĕ хĕрача. Эпĕ ăна, çăмăлскере, пурне те кăтартас тенĕ пек, хулпуççи çине çĕклесе лартрам. «Ан хăрăр, фашистсене сирĕн патăра тек ямастпăр ĕнтĕ, халь эпир вĕсене пĕтĕмпех пĕтерме каятпăр», — тесе лăплантарма тăрăшрăм эпĕ хĕрачана. «Чăнах çапла, пĕтерме каятпăр», — терĕç манпа юнашар салтаксем те. Хĕрача ман хулпуççи çинчен шуса анчĕ те кăшт каярах юлса пыракан амăшĕ патне чупрĕ, унтан каллех пирĕн тĕле çитсе, чарăнмасăр каласа пачĕ: «Тетесем, эсир вĕсене пирĕн пата тархасшăн тек ан ярăр, ан ярăр, тетесем!» Унăн çинçе сассипе пĕрле сасартăк хыçалта амăшĕн сасси янăраса кайрĕ: «Маттур салтаксем эсир! Пĕтерĕр çав фашистсене! Пĕтерĕр!» Хĕрачапа амăшĕн сасси ман хăлхара нумайччен янăраса тăчĕ. Халь те, арăмпа ачасене аса илсенех, çав çуннă ял тĕлĕнчи ачапа амăшне аса илетĕп, вĕсем арăмпа ачасем калас сăмахах каланă пек туйăнать. Анчах эпĕ вĕçене хам çинчен çырса пĕлтерме пултараймастăп...
Пит куляннă пулин те, Мускав çынни хăйĕн çемйине тупас шанчăка çухатмарĕ. Кашни кун çыру кĕтрĕ.
Чăнах та, пĕринче сестра палатăна икĕ çыру илсе пычĕ. Пĕрне Мускав çыннине, тепĕрне Çĕпĕр çыннине тыттарчĕ. Иван çыру кĕтместчĕ, çапах сестра ăна та ăшă сăмахпа лăплантарчĕ:
— Ан кулян, сан валли те çырнă, çул çинче килет, — терĕ вăл ăна, йăл кулса.
Çĕпĕр çынни хăйĕн çыруне выртнă çĕртех вуласа тухрĕ. Вуласа тухрĕ те ассăн сывласа илчĕ:
— Эх! Юлташăмсем геройла ĕçсем тăваççĕ, эпир пур — кунта йăваланса вăхăта сая яратпăр.
Мускав çынни çырăва илсенех хĕпĕртесе ӳкрĕ.
«Аранах тупăнчĕç», — тесе хавхаланса вуласа тухрĕ, ун хыççăн палата тăрăх ик-виçĕ хут утса çаврăнчĕ те çĕнĕрен вулама тытăнчĕ.
Вĕçĕмсĕр хĕпĕртенипе вăл хăйĕн арăмĕ çинчен, икĕ ывăлĕпе хĕрĕ çинчен, вĕсем Мускавран инçе мар Чăваш республикинче пурăнни çинчен каласа пачĕ. «Пĕр ачи тăваттăмĕш класра, тепри пиллĕкмĕшĕнче, виççĕмĕшĕ улттăмĕш класра. Виççĕшĕ те лайăх вĕренеççĕ, чăвашла та перкелешме пуçланă тет. Иккĕшĕ урăх яла, виçĕ километрти шкула çӳреççĕ тет».
— Пирĕн ял çывăхĕнче мар-и вĕсем? Хăш районта тесе çырнă?
— Çук, районне кăтартман кунта, Канаш станцине тата колхозпа ял ятне çеç çырнă, — терĕ Мускав çынни, çыру çырма пуçланă хушăра.
Çыру çырса пĕтерсен, вăл каллех, арăмĕн çыруне аллинчен ямасăр. каллĕ-маллĕ утса çӳрерĕ, утнă хушăра темле кĕвĕ ĕнĕрлерĕ, çыруне çĕнĕрен те çĕнĕрен вуларĕ. Вăл ĕнĕрленинче Иван сасартăк чăваш кĕвви унтан уççăнах «Çĕмĕрт çеçки çурăлсан» ятлă юрăри сăмахсам илтĕнчĕç. Иван пикенсех тăнлама тытăнчĕ. Леш чăнахах чăвашсен авалхи юррин пуçламăшне темиçе хутчен юрласа пăхрĕ те: «Малаллине ниепле те аса илеймерĕм», — тесе тăп чарăнчĕ.
— Юррине те чăваш çĕршывĕнчен çырса яман пулĕ-çке? — тĕлĕнсе ыйтрĕ Иван.
— Ку юрра эпĕ пĕчĕккĕ чухне лайăх пĕлеттĕм, халь ниепле те аса илейместĕп. 1921–1922 çулсенче пирĕн патра чăваш ачисене илсе пынăччĕ. Ун чухне эпир хамăр та чаплах пурăнман; çын пуçне кĕренкешер çăкăр илеттĕмĕр. Астăватăп-ха, чăваш ачисене валли ача çурчĕ уçрĕç. Атте-аннесем çав ачасене хăйсем илсе тăракан çăкăра уйăрса паратчĕç. Манпа тантăш ачасем те пурччĕ вĕсем хушшинче, пĕрле выляттăмăр. Вĕсене пăхаканни пурччĕ, хушаматне астăваймастăп, эпир те ăна, чăваш ачисем пекех, «Люда аппа» тесе чĕнеттĕмĕр. Люда аппа ачасене юрлаттаратчĕ, эпĕ те вĕсемпе пĕрле юрлаттăм. Ун чухне эпĕ чăваш юррисене чылай пĕлеттĕм...
Ивана ку телĕнтерчĕ. Люда аппа тенине илтсен, вăл пĕчеккĕ чухне Мускавра пурăннине, хăйсене Люда аппăшĕ вĕрентнине, юрлаттарнине, пир-авăр фабрикинчи рабочисем пурăнакан икĕ хутлă вăрăм çурт коридорĕ тăрăх чупса çӳренине аса илчĕ. Чăтса тăраймарĕ вăл:
— Тăхта-ха, юлташ, Балашиха çинчен каламастăн-и эс, унта пурăнман пуль вĕт эсир?
— Аттепе анне те, эпĕ хам та яланах çавăнта пурăннă...
— Апла пулсан, эсĕ мана та... — теме пуçларĕ Иван.
Анчах юлташĕ хавхалансах, Ивана сăмах хушма та памасăр, малалла каларĕ:
— Эпĕ чăваш ачисемпе пит туслăччĕ. Пĕринпе шыва кеме яланах пĕрле çӳреттĕмĕр, Сашка ятлăччĕ йăл. Пит шухă ачаччĕ, пирĕн çуртра пурте паллатчĕç ăна, вăл хăй те пурне те паллатчĕ. Хăйсен ялĕпе мухтанма юрататчĕ, çăва тухсан эпир тутлă панулмисемпе çырла йывăççисем айĕнчех вылятпăр, тесе каласа ларатчĕ. Ялĕн ятне те калатчĕ-ха вăл, халь астăваймастăп, маннă ĕнтĕ. Халь акă, арăмпа ачасен çыруне илсен, вĕсем Вăрманкас ятлă ялта пурăнатпăр тесе çырнине вуланă чух Сашка аса килчĕ: вăл та Вăрманкаса аса илетчĕ. Сашкăсен ялне лекмен-ши ман çемье?
Иван ĕнтĕ текех тӳссе тăраймарĕ. Мускав çыннине икĕ аллинчен ярса тытрĕ.
— Çук, — йăнăшатăн, юлташ, Сашкăсен ялĕ мар вăл. Саша Демидов Чăрăшкассисем, Вăрманкас вĕсен ялĕпе юнашар, пирĕнтен инçе мар...
Мускав çынни те шалт тĕлĕнсе кайрĕ. Пирвайхи хут курнă пек, Иван çине тинкерсе пăхма пуçларĕ.
— Вăт, вăт, Саша Демидов, самăй çавă...
Çапла икĕ çын, пĕр-пĕрин аллине тытса, пĕр-пĕрне хирĕç тăрса, пĕр вăхăт ним шарламасăр пĕр-пĕрин çине пăхса тăчĕç. Иккĕшĕ те юлташне аса илес тесе пĕр-пĕрин сăн-питĕнче манса кайнă паллăсене шыраса тупма тăрăшрĕç.
— Халь эпĕ сана лайăх астуса илтĕм. Петр, Петя тетчĕç сана ун чухне.
— Халь те çаплах чĕнеççĕ, фабрикăра çеç мана Петр Спиридонович тетчĕç. Анчах эпĕ сана хăвна палласа илеймерĕм-ха... Сашка мар вĕт-ха эс? Сăнран пăхма сан пек марччĕ вăл. Эсĕ те унпа пĕрле пурăннă-и вара?
— Петр тусăм, эсĕ Сашăна хăйне çеç астăватăн иккен. Сашăран хăпмасăр, унпа пĕрле çӳрекен лутрарах ачана астумастăн-и? Вырăссемпе юмахлама та вăтанаканнине? Ваня ятлине?
— Чим-ха, чим...
Аса илес тесе, Петр тата хытăрах сăнаса пăхма тытăнчĕ.
— Кăшт астунă пек. Унпа пĕрле чăнах та пĕр хăюсăр лутра ача çӳретчĕ. Ванёк теттĕмĕр пулас эпир ăна. Çав Ванёк-и вара эсĕ?
— Çавă. Анчах Ванёк мар, Ванюк тетчĕç мана ун чухне.
— Мĕншĕн паçăрах каламарăн, Ванёк?
— Эсĕ каласа пĕтерессе кĕтрĕм. Сан çемйу Вăрманкасра эппин. Пирĕн ялтан инçе мар вăл, çич-сакăр километрта кăна. Чăрăшкасси те аякра мар.
Хĕпĕртенипе вĕсем хăйсем шавласа калаçма пуçланине те сисмерĕç.
Çав хушăра вырăн çинче выртакан çамрăк офицер ӳсĕрсе илчĕ.
— Ерипенрех калаçăпăр, — асăрхаттарчĕ Мускав çынни.
Вĕсем хуллентерех калаçма тытăнчĕç.
Анчах çав вăхăтрах:
— Тархасшăн илтĕнмеллерех юмахлăр, эпĕ сире паçăртанпах тăнласа выртатăп, — терĕ Çĕпĕр çынни.
Вĕсем каллех хыттăн калаçса кайрĕç.
— Тата Сашка çинчен мĕн те пулин пĕлместĕн-и, яланах пĕрле çӳреттĕмĕр-çке? — ыйтрĕ Мускав çынни,
— Саша вăл пирĕнпе пĕрле яла таврăнмарĕ вĕт. Унăн амăшĕ выçлăх çул вилнĕ те...
— Чăнах çаплаччĕ-çке вăл, амăшĕ вилни çинчен ăна киле каймалла чух тин пĕлтернĕччĕ. Хăй вăл хытă макарчĕ, пирĕн кӳршĕ рабочипе арăмĕ ăна хăйсем патне усрама илес тесе калаçнине те астăватăп, анчах вăл мĕнле тухса кайнине астумастăп.
— Яла пымарĕ çав вăл, Мускаврах юлчĕ. Пĕр шкул çумĕнчи интерната вăрнаçнă, терĕç. Кайран вăл çĕр кăмрăк промышленноçĕнче ĕçлекен инженера вĕренсе тухнă, тет. Ун çинчен мана хăйсен ялĕсем каласа пачĕç. Халь ăçта пурăннине пĕлместĕп.
Вĕсем хăйсем пĕрле çӳренĕ чухнехине аса илчĕç, пĕр-пĕрне астутарчĕç.
— Çуркунне фабрикăна юсаса ĕçе янă ятпа уяв тунине астăватăн-и? Каçхине эсир çерем çинче чăваш юррисене юрласа патăр. «Паян маншăн темиçе савăнăç килчĕ: темиçе çул хушши хупă ларнă фабрикăна чун кĕртрĕмĕр; халиччен илтмен чăваш юррисене итлесе килентемĕр», — тесе тухса каларĕ ун чухне пĕр ватă çын.
— Астумасăр! Халăх питĕ нумайччĕ ун чух. Ялтан пынă хресченсем те чылайччĕ.
— Май уявĕнче Хĕрлĕ площадьре пултăмăр. Хальхи пек астăватăп. Автомобильсемпе кайрăмăр. Ачасене пурне те лайăх тумлантарнăччĕ. Фабрикăри хĕрарăмсем пире кашнине пĕрер кĕпе çĕлесе пачĕç...
— Астумасăр! Анне çав праçник умĕн мана валли сĕнĕ кĕпе çĕленĕччĕ. «Петя, акă сан валли çĕнĕ кĕпе çĕлерĕм, тăхăнса пăх-ха, лайăх-и?» — тет. Эпĕ тăхăнтăм. Кĕпи мана питĕ килĕшрĕ. Анне мана ачашласа илчĕ те сирĕн çинчен аса илтерчĕ: «чăваш ачисен кунта амăшĕсем те çук, ачашлаканни те çук, амăшĕсем пит инçетре вĕсен, хăшпĕрин выçăпа вилсе те выртнă пуль. Чăваш ачисене праçник валли çĕнĕ кĕпе те çĕлесе памаççĕ пуль», — терĕ.
Анне каланине илтсен манăн кăмăл хуçăлчĕ, куçсем шывланчĕç. «Эпир çĕнĕ кĕпе тăхăнса çӳреме пултаратпăр. Чăваш ачисене кĕпе çĕлетсе паракан çук» — тесе шухăшларăм та çийĕмри кĕпене хывса аннене тыттартăм. «Анне! Ман анне те, атте те пур, эсир мана юрататăр. Чăваш ачисен кунта амăшĕсем те, ашшĕсем те çук. Ку кĕпене чăваш ачине парар мар-и», —терĕм. Çавăнтах вара аннепе иксĕмĕр сирĕн пата праçник кучченеçĕ леçме пытăмăр.
Пĕчĕккĕ чухне пĕрле çӳренĕ туссем калаçнине çамрăк офицер пĕр шарламасăр тăнласа выртрĕ. Вĕсем кăшт лăплансан тин сăмах хушрĕ:
— Юлташсем, эсир тĕлĕнмелле япаласем çинчен калаçатăр, — терĕ вăл.
— Чăнах та тĕлĕнмелле, çирĕм çул иртнĕ хыççăн тĕл пултăмăр, — терĕ Иван.
— Çук, вăл çеç мар, — терĕ малалла çамрăк офицер. — Пире пĕчĕклех хамăр çĕршыври халăхсемпе тăванлă пурăнма вĕрентнĕ. Çавна эпĕ вăрçăчченех лайăх ăнланнă. Çапла вăл, çирĕм çул ĕлĕкрех Мускаври вырăс рабочийĕ çитнĕ-çитмен çăкăрне чăваш ачине касса панă, халь ăкă тепĕр инкек вăхăтĕнче чăваш çынни Мускав ачисене пăхать.
Çамрăк офицер вырăспа чăваш пĕр-пĕрне пулăшни çинчен каланă чух Иван сасартăк шухăша кайрĕ: «Ку Петр умĕнче эп хам та парăмлă-çке!» терĕ вăл хăй ăшĕнче.
— Итле-ха, Петр Спиридонович, — терĕ вăл, — манăн та килте шкул ачисем пур, пӳрт-çуртăм начар мар. Сан çемйӳне хам патăма куçарас мар-и? Ачасем валли пирĕн ялта çичĕ çул вĕренмелли шкул пур. Сан умăнта парăмлă вĕт-ха эпĕ?
— Мĕнле парăм çинчен калаçатăн? Çемье пирки ан пăшăрхан: вĕсене ахаль те лайăх йышăннă, — терĕ Мускав çынни.
Çапах та вĕсем çемьене куçарасси çинчен калаçса татăлчĕç.
Тепĕр кунне иккĕшĕ те хăйсен çемйисем патне çырусем çырчĕç. Хăйсем ăçта, мĕнле тĕл пулни çинчен, Петр Спиридонович çемйине Иван патне куçарма шут тытни çинчен çырса пĕлтерчĕç.
Пĕр вунă куна яхăн иртсен, сестра палатăна каллех икĕ çыру илсе пычĕ. Пĕрне сăмахсăрах Çĕпĕр çыннине тыттарчĕ, тепĕрне никама та памасăр тытса тăчĕ.
— Паян сире телей сума сумасть: виçсĕре те икĕ çыру çеç килчĕ. Пĕрне патăм, теприне сирĕнтен хăшне памаллине те пĕлместĕп, — терĕ сестра, Иванпа Мускав çынни çине кулкаласа пăхса. — Иксĕртен хăшне парам-ши? Пĕр çырăва икĕ çын ячĕпе янине пуçласа куратăп. Çырассине чăваш çĕршывĕнчен çырнă,. апла-тăк чăвашах парам-ха.
Иван çырăва илчĕ, анчах ăна вырăсла тата палламан çын çырнине конвертран кăларсанах курчĕ те çырăва Петр аллине пачĕ.
Петр çырăва тӳрех сасăпа вулама пуçларĕ. Вăл вуланине Иван çеç мар, сестра та тимлесе итлерĕ. Çыруне улттăмĕш класра вĕренекен Юрик çырнă. Вăл хăйсен çемйи ячĕпе тата Иван çемйи ячĕпе иккĕшне те пысăк салам ярать, унпа пĕрлех Ивансен кайри пӳртне пурăнма куçни çинчен пĕлтерет. Леш колхозран вĕсене ярасшăн пулман иккен, Иван çемйи хытă тăнипе сеç яма килĕшнĕ-мĕн. Лашапах ăсатнă тет. Халь вĕсем пĕр çемьери пек пурăнаççĕ иккен.
— Малалла вулаймастăп, кунта ман чĕлхепе çырман, ку тĕлте чăвашла пуçланать, — терĕ Петр, çырăва Ивана тыттарса.
Вара Иван хăйĕн аслă ачи Володя çырнине вырăсла куçарса вуласа пачĕ. Володя та икĕ çемье ячĕпе салам ярать, Мускавран куçнисене мĕнле чĕнсе пыни çинчен пĕлтерет.
— Кун пек пĕрлешсе пĕр çыру çырма хăшĕн ăсĕ çитнĕ-ши? — хăйĕнчен хăй ыйтнă пек каларĕ Петр, çырăва вуласа тухнă хыççăн.
— Чăнах, пит ăслă шухăшласа кăларнă, — терĕ Иван та хĕпĕртесе.
3
Туслăх çапла çĕнĕрен сыпăнса кайрĕ. Вăрçă пĕтсен, вĕсем пĕр-пĕрин патне хăнана çӳрекен пулчĕç. Петр Спиридонович çулла отпуск илет те Иван Петровичсен ялне пырать. Хĕл кунĕсенче Иван Петрович хăй Мускава хăнана кайса килет.
Кăçал Петр Спиридонович колхоза хăйĕн арăмĕпе тата Юрий ятлă çитĕннĕ ывăлĕпе килнĕ. Вĕсемпе пĕрлех яла Иван Петровичăн Мускавра вĕренекен ывăлĕ Володя та каникула таврăнчĕ.
Хăнасем çĕрле çитрĕç. Вĕсене хăналама пуçланăччĕ çеç, Иван Петрович патне ял çыннисем пĕрин хыççăн тепри пухăнма пуçларĕç. Малтан колхоз председателĕ пычĕ. Петр Спиридоновичпа арăмне вăл, тахçанах паллаканскерсене, туссемпе тĕл пулнă чухнехи пекех хăюллăн алă пачĕ. Юрик аллине вăл палламан çыннăнни пек чăмăртарĕ. Яланхи йăлапа сывлăх çинчен ыйтса пĕлме тытăнчĕ.
Иван Петрович Юрий çине пăхса куç хĕсрĕ: «Палламасть вĕт, Володя патне çул майăн кĕнĕ юлташĕ тет пуль», — тесе шухăшларĕ.
Иван Петровичăн нумайранпа упранакан вăрттăн шухăшĕ пур, ирхине вăл ăна тимĕрçĕ лаççинче председатеде чут каласа паратчĕ. Колхозра ветродвигатель пур. Нумайранпа ларать ĕнтĕ вăл. Вăрçă умĕн лартнăччĕ ăна, çĕр аиĕнчен шыв уçласа кăлармалла тунăччĕ. Малашне фермăсемпе витесене шыв памалла тăвас шухăш та пурччĕ. Анчах вăрçă вăхăтĕнче ку ĕç патне алă çитмен. Вăрçă хыççăн специалистсемпе канашласа пăхнăччĕ. Лешсем двигателе тĕпренех юсамалла терĕç. Тепĕр тесен, ун чухне колхозăн ăна тума укçа-тенкĕ те çителĕклĕ пулман. Иван Петровичпа Петр Спиридонович çав двигателе хамăр вăйпах юсама пулмĕ-ши тесе, кайса та пăхнăччĕ. Май çук имĕш, тимĕрçĕпе слесарьсĕр пуçне, специалист кирлĕ мĕн кунта. «Ман Юрий ĕçĕ ку, халь вăл дипломпа ларать-ха, çитес çул эпĕ ăна пурпĕрех илсе килетĕп», — тенĕччĕ ун чух Петр Спиридонович. Çавăнпа ĕнтĕ Иван Петрович паян йăл кулса кăна ларать.
Михаил Кузьмич хыççăн пӳрте Володьăпа Юрий тантăшĕсем килсе кĕчĕç.
— Юрка епле ӳссе кайнă!
— Палласа илме çук!
— Килнĕ тенине илтсенех чупса çитрĕмĕр. — Çапла шавласа саламларĕç ял çыннисем сĕтел хушшинчен хăйсене хирĕç тухакан çамрăк инженера.
Михаил Кузьмич Юрие тин палласа илчĕ.
— Ак тамаша, Юрий. Эпĕ сана чăваш çăпатипе çӳренĕ чухнехи пекех пĕчĕккĕ тесе шутланă, — терĕ вăл Юрие тепĕр хут алă тытса.
Иван Петрович кулса ячĕ:
— Ку эпир Петр Спиридоновичпа çирĕм çул иртсен тĕл пулни евĕрлех пулчĕ.
— Эпĕ сире нихçан та манас çук, Михаил Кузьмич, — терĕ Юрий. — Эсир мана ура сырма вĕрентнине те астăватăп, çурлапа тырă вырма вĕрентнине те манман. Япăх ученик пулнă эпĕ, вырма тухнă кунах пӳрнене кастартăм, палли халĕ те пур-ха. Авăн çапнă чух сирĕнпе юнашар тăрса барабан çине кĕлте панине те астăватăп...
— Çапла, çапла. Пит лайăх астăватăп. Вĕт-шакăр ачасем нумай пулăшрĕç пире ун чух. Хăйсене те пăхма тӳр килчĕ. Пĕрин урине тăхăнтармалла, теприн çийĕнче тумтирĕ çук. Куçса килнисем ялти ĕçе хăнăхман пулсан та лайăх ĕçлетчĕç. Урлă-пирлĕ турткаланса тăнине курман. — Михаил Кузьмич, нимĕн тума аптăранă çын пек, хăлаçланкаласа илчĕ. — Халь эсĕ, Юрий, мĕнле çын пулма ĕлкĕртĕн-ха? Агроном мар-и?
— Инженер.
— Инженер эппин. Колхозра ĕçлесе курнă хыççăн агронома вĕренме кайман-ши тесе çеç ыйтрăм-çке.. Промышленноçра инженерсем нумай кирлĕ ĕнтĕ. Эпир те пĕр вырăнта тăмастпăр. Улшăнусем нумай. Ыран тухса çӳрер-ха. — Ку сăмахĕсене Михаил Кузьмич ялта та техника вăйлă аталаннине кăтартас шутпа каларĕ. — Акă халь килте те электричество çутипе ларатпăр.
Çав хушăра Иван Петровичпа Петр Спиридонович кулкаласа ларчĕç. Сăнран пăхсах курăнать ĕнтĕ вĕсем мĕн шухăшлани. «Ку инженер хăвна та кирлĕ пулĕ-ха», — теççĕ ĕнте вĕсем.
Тепĕр кунне хăнасем колхоз хуçалăхне курса çӳрерĕç. Витесемпе фермăсене, автомашинăпа локомобильсене курнă хыççăн правлени картишĕнче ларакан ветродвигатель патне çитрĕç. Кунта вĕсем чылай тăчĕç. Юрий ветродвигатель мĕнле çаврăннине, минутра мĕн чухлĕ шыв хăпарнине асăрхаса тăчĕ. Фермăра ĕçлекен хĕрарăмсем те пухăнчĕç. Ĕне ферминче ĕçлекен колхозницăсенчен пĕри вăрçăччен кунти шыва пăрăх тăрăх фермăсене кĕртме шухăшланине те аса илчĕ.
Кĕçех Михаил Кузьмич çитрĕ.
— Ку двигатель патне ниепле те ал çитереймерĕмĕр. Яла электричество кĕртнĕренпе электричество вăйĕпе усă курма тытăнтăмăр та, ветродвигатель кая тăрса юлчĕ, — терĕ вăл.
— Ман шутпа, ку тĕрĕсех мар. Электричество пĕр ĕç тăвать, ветродвигатель хăйĕн ĕçне тăвать. Пĕр-пĕрне кансĕрлес çук вĕсем, — терĕ Юрий.
Михаил Кузьмич хăнасене колхоз сарайне илсе кĕчĕ. Купипех выртакан пăрăхсене курсан, хăнасем тĕлĕнсех кайрĕç.
— Кунта капитал усăсăр выртать иккен. Усă курмасан кирлĕ çĕре ăсатмалла кăна.
— Çук, Петр Спиридонович, ытти çĕре памастпăр. Эсир луччĕ пире килес çул валли маçтăрне тупса парăр. Çитес çулла пурпĕрех тумалла.
Иван Петрович, шарламасăр тăраканскер, халь ĕртĕ чăннине калама шăпах вăхăт çитнине туйса илчĕ.
— Маçтăрĕ хамăр патăртах, Михаил Кузьмич. Юрий ĕçĕ ку. Вăл тытăнсан, ĕç пулать.
Михаил Кузьмич Юрий çине шанмасăртарах пăхса илчĕ.
— Ĕненместĕн-им? Юрий шыв тĕлĕшпе ĕçлекен инженер. Унтан лайăх маçтăр тупаймăпăр.
— Ытлашши васкатăр, Иван Петрович, малтан тĕпленрех шухăшласа пăхмалла, кайран вара шантарса калама та пулать, — терĕ Юрий.
Михаил Кузьмич, Петр Спиридонович, Иван Петрович тата Юрий мĕн-мĕн тума май пурри çинчен нумай калаçрĕç. Двигательсене лартнă чухнехи чертежпа хутсене те туртса кăларчĕç. Фермăна тепĕр хут кайса пăхрĕç. Пăрăхсене тĕрĕслесе виçсе тухрĕç.
Каç пулас умĕн Михаил Кузьмич правление актива чĕнтерчĕ. Пухăннă çынсене вăл Мускавран килнĕ хăнасем çилпе тата шывпа лайăхрах усă курас ĕçре пулăшма шутлани çинчен каласа пачĕ. Ун хыççăн тухса калаканнисем нумай пулчĕç. Паçăрхи колхозница-доярка хĕл кунĕсенче выльăха мĕнле асаппа шăварни çинчен каларĕ:
— Çулла аптрамастпăр, уçă сывлăшра çӳрекен выльăха таçта та шăварма пулать. Хĕллехи тăмансенче ĕнесем те, хамăр та асапланатпăр. Шартлама сивĕрен хăраса ĕнесем час-часах ĕçмесĕр таврăнаççĕ. Ун пек чух вĕсем сĕт чакараççĕ. Вăхăтра шăварман пирки сĕт чакарни çинчен кĕнеке çинче питĕ тĕрĕс çырнă.
Ун хыççăн Юрий каларĕ. Вăл этем çилпе тахçан-танпах армансене çавăрттарнинчен пуçларĕ:
— Çил вăл чи йӳнĕ вăй. Апла пулин те, çиле çынна пăхăнтарса ялан ĕçлеттерме йывăр, — терĕ вăл. — Мĕншĕн тесен вăл час-часах кассăн-кассăн вĕрет, хăш чух тулласа пăрахас пек асать, тепĕр чух йăвашланать, лăпланса та ларать. Çил арманĕсен çĕршывĕ текен Голландири чи лайăх армансем вĕрекен çилĕн пит сахал пайĕпе кăна усă кураççĕ. Çилпе чăннипе усă курмалли майсене пирĕн çĕршывра çеç шухăшласа кăларнă. Совет ученăйĕ Жуковский усăсăр çӳрекен çиле аэродинамика трубине кĕртсе, унпа усă курмалли мелсене тупнă. Голландири чи лайăх ветродвигательсем секундра ултă метр вĕрекен çилпе çеç çаврăнма пуçлаççĕ пулсан, пирĕн ветродвигательсем секундра тăватă метр çурă вĕрекен çилпе те ĕçлеççĕ. Юлашки вăхăтра икĕ метр çурă вĕрнĕ чух çаврăнаканнисене те тунă. Ку двигатель лайăххисен шутне кĕрет. Ăна лартнăранпа пирĕн техника нумай малалла кайнă, анчах ăна кăштах çĕнетсе лайăхлатмалла пулать. Çил тикĕс мар вĕрнĕ чух вăл хăйпе хăех майлашса пырать, вунă метр тарăнăшĕнчен фермăсемпе витесем валли те, çирĕм-вăтăр гектар çĕре шăвармаллăх та шыв хăпартма пултарать...
Юрий каласа панă хыççăн çав паха та йӳнĕ вăй усăсăр выртни пуриншĕн те паллă пулчĕ. Колхозниксем унпа мĕнле майпа усă курасси çинчен ыйтса пĕлчĕç, канашларĕç. Шыва пăрăх тăрăх фермăна хăш тĕле илсе каймаллине, выльăх шăвармалли вырăн ăçта пулмаллине пăхма пурте ферма патне тухрĕç.
Двигатель талăкра темиçе çĕр витре шыв хăпартма пултарать пулсан, унпа урăх çĕрте те усă курма пулать-çке? Шакăлтатса канашланă хушăра тĕрлĕрен сасăсем илтĕнчĕç:
— Пăрăх тăрăх ярса урам кĕтессине кăларас, — терĕ пĕри.
— Вара хĕрарăмсем крана пăрт çавăрĕç те, кĕвентисене хулпуççи çинчен илмесĕрех, тулли витресемпе каялла утĕç, — кулса илчĕ тепри.
— Халь пирĕн автопоилка тума та май пур, — тапратрĕ колхоз электромонтерĕ. — Ĕçесси килсен, ĕне тутипе сĕртĕнет те, кирлĕ чухлĕ таса шыв юхса тухать...
Ку шухăш нумайăшне килĕшрĕ. Малашне ăна тăвасах пулать терĕç.
Унтан вара ушкăнĕпех ферма хыçĕнчи пахчана тухрĕç.
— Пăхăр-ха, юлташсем: кунта шыв ярас пулсан, йăрансем ăна хăйсемех кирлĕ çĕре салатаççĕ, — терĕ Михаил Кузьмич.
Актив пухăвĕ çĕрле тин саланчĕ.
Тепĕр ирхине Петр Спиридонович Иван Петровичпа пĕрле тимĕрçĕ лаççине ĕçлеме кайрĕ, Володьăпа Юрий ветродвигатель патне тухрĕç. Вĕсемпе колхозри электромонтер та пычĕ. Икĕ кун хушшинче тимĕрçĕсем колхозăн ĕç хатĕрĕсене юсаса çитерчĕç те ачисем патне кайрĕç, тимĕр пăрăхсене пĕрлештерме тытăнчĕç. Часах колхоз картишĕнче ĕç кĕрлеме пуçларĕ. Колхозниксем канавсем чаврĕç, пăрăхсем хучĕç. Пăрăхсен пĕр юппи, ферма çурчĕ витĕр тухса, ĕнесене шăвармалли валашкасем патне тухрĕ, тепĕр юппи — ферма хыçнелле кайрĕ.
Тепĕр икĕ эрнерен, вырсарникун кăнтăрла тĕлĕнче, Петр Спиридоновичпа Иван Петрович ĕçĕсене туса пĕтерни çинчен колхоз председательне пĕлтерчĕç те тĕрĕслесе пăхма ыйтрĕç.
Пăрăхсем тăрăх шыв ямалла тунă тенĕ хыпар ял тăрăх хăвăрт сарăлчĕ. Пĕр самантрах колхоз картишне халăх тулли пуçтарăнчĕ.
— Кайрĕ, кайрĕ! — тесе кăшкăрса, ветродвигатель патĕнчен ферма патнелле чи малтан ачасем чупрĕç. Валашкасем патĕнче тăракан Михаил Кузьмич крансене çитĕннĕ çынсем пырса çитсен тин пăрчĕ. Пăрчĕ те, виçĕ вăрăм валашка çине виçĕ кранран тăп-тăрă шыв шарлаттарса юхса анчĕ. Пур енчен те çынсен савăнăçлă сассисем илтĕнчĕç.
— Вăт, ку япала!
— Епле юхать, э?
— Ырлăх çитрĕ выльăха!
— Выльăха-та, хамăра та ырлăх.
— Ку сахал-ха, тата пахчана шыв яраççĕ! Пурте ферма хыçне тухрĕç. Юрий çĕртен кăшт çеç хăпарса тăракан пысăк пăрăхăн пуçне пăрчĕ те, унтан çанă хулăнăш шыв персе тухрĕ. Малтан вăл пахчан ку пуçĕнчи канавне тулчĕ, унтан, йăран тăрăх анаталла юхса кайса, пахча тăрăх саланчĕ. Шыв хыççăн, ачасемпе пĕрле, çитĕннисем те утрĕç. Вĕсем лăпчăна-лăпчăна ларса, йăрансем тăрăх сарăлакан шыв тăпрана мĕнле нӳрлетсе пынине сăнарĕç. Шывĕ çаплах юхать, Михаил Кузьмичпа Иван Петрович ăна, кĕреçесемпе çул уçса парса, çĕнĕрен çĕнĕ йăрансем тăрăх яраççĕ.
— Çитет! — кăшкăрчĕ юлашкинчен Михаил Кузьмич, шыв анатри йăрансем патне çитсен. — Ĕçе эпĕ çеç мар, пĕтĕм халăхпа тĕрĕслерĕмĕр.
Шыв пама пăрахнă хыççан та çынсем двигатель патĕнче пайтахчен тăчĕç.
Хăнасен ыран ирех каймалла. Çавна пула çеç саланчĕç çынсем.
Ирхине Михаил Кузьмич Иван Петрович патне колхоз автомашинипе вĕçтерсе çитрĕ. Хăнасене ăсатмалла.
— Халь ĕнтĕ сире мĕнле тӳлесси çинчен калаçса татăлас пулать, — терĕ вăл, пурте сĕтел хушшине вырнаçса ларсан. — Ĕçлеме пуçлас умĕн те, ĕçленĕ хушăра та Михаил Кузьмич ку сăмаха темиçе хутчен те тапратнăччĕ, анчах Петр Спиридоновичпа Юрий кашнинчех сăмаха урăххи çине пăрса яратчĕç.
— Çапла, çапла, татăлас пулать, — терĕ Петр Спиридонович, Иван Петровичпа хăйĕн ывăлĕ çине, унтан Михаил Кузьмич çине йăл кулса пăхса.
Михаил Кузьмич вăл мĕн каласшăн пулнине ăнланаймарĕ, анчах кусем каллех мăмахран пăрăнма хăтланнине сисрĕ.
— Шӳт тума вăхăт юлмарĕ ĕнтĕ, — терĕ вăл. — Эсир пăркаланмасăр калăр-ха: мĕн чухлĕ тата мĕнпе тӳлемелле пулать сире?
Хăнасем чĕнмерĕç.
— Тен эсĕ, Иван Петрович, вĕсемпе калаçнă пулĕ?
— Калаçнă, — терĕ Иван Петрович, хăнасем çине пахса, чеен кулса илсе. — Парăмне те татнă ĕнтĕ.
— Ку сăмахсене епле ăнланмалла-ха манăн?
— Туслăхпа татнă, — терĕ Петр Спиридонович.
— Ашшĕсенчен ачисенм патне куçакан туслăхпа, — хушса хучĕ Юрий те. — Ĕмĕртен ĕмĕре пымалли туслăхпа.