Поэма
Манăн ырă чунлă Яков де Бальмена.
Кунĕпе те çĕрĕпе ним айăпсăр вĕлернĕ çынсем пирки йĕретĕп, кам ман куççулĕсене типĕтĕ те мана шыв ĕçтерĕ.
Иеремей, 9 сыпăк, 1 сăвă.
Тусем хыçĕнче çӳл тусем те хура пĕлĕтсем,
Юнпа та асап хĕн-хурпа йăлт пĕвеннĕ вĕсем.
Прометей паттăра ĕмĕр-ĕмĕр
Терт кăтартать кунта ăмăрт,
Аяк шăммине çĕмĕрет,
Чĕрине юнĕпе виттерет,
Хăй ĕçмест çав юна, —
Çавăн пек пулнă тет самана.
Çапах пурăнать ун чĕри,
Вăл тапать те тапать пит вĕри.
Чунĕ вилĕмсĕр унăн.
Ирĕке ăнтăлать çĕрĕн-кунăн.
Çак Кавказ тăвĕсем çавăнпа
Пур енчен те пĕр тан гранитпа.
Вĕсем вилĕмсĕр те пит шăнаçлă
Турăсем вĕсене, ав, сăнаççĕ.
Çавăнпа пуль Кавказ çыннисем
Никама пăхăнмаççĕ вĕсем.
Хирĕçӳ эпир мар кăларатпăр, |
Эпир мар ют çынна суд тăватпăр,
Патшасем çынсемпе хирĕçеççĕ,
Ирĕкри çынсене вĕлереççĕ.
Акатпăр, выратпăр, тырпулă тăватпăр,
Хурах патшаран çеç хăратпăр.
Вĕсемшĕн хурахлăх та вăрçă — саккун,
Сĕм каç та всен пулать çутă кун,
Çап-çутă куна сĕм тĕттĕм тесе,
Пире вĕлерме ялан хатĕр вĕсем.
Чăнлăха та вĕсем ку ултав теме пĕлĕç,
Ĕçчен çын вĕсемшĕн ултавçă та кĕлмĕç.
Чăнлăх, хăçан эс вăранăн,
Мĕншĕн ытла та хăранăн,
Пурнан шăтăкра пытанса,
Тискер пурнăçа та чăтса.
Туррăн вăйне çеç шанатпăр,
Çампа пусмăра та чăтатпăр.
Чăнлăх тăтăрччĕ часрах,
Килтĕрччĕ вăл васкарах.
Чăнлăха вара хисеплесе,
Мухтĕç юрăра çынсем.
Халлĕхе, ав, Кавказра
Юн юхать варта та çырмара.
Тусем хыçĕнче çӳл тусем те хура пĕлĕтсем,
Юнпа та асап — хĕн-хурпа йăлт пĕвеннĕ вĕсем.
Шăп та лăп çавăнта, Кавказра,
Туртса илнĕ эпир халăхран
Мĕнпур пурлăхне, ирĕкне,
Пурнăçне те туррисене.
Çын шăмми çеç шап-шурă
Кашни чул е юпа çумĕнче,
Никама та патша каламасть: «Эсĕ пурăн!»
Хай вăл иртĕхсе пурăнать килĕнче.
Çав юнпа та куççулĕсемпе
Патшана та тем чул тарçине
Чыхăнтарасчĕ мĕнпур çемйипе,
Пĕлччĕр пурнăç мĕнле йывăрне.
Курăр! Епле юн юхать
Тинĕс пек, çунакан тинĕс пек.
Курăр! Патшана кам мухтать,
Вăл хăй юхтарать юн ун пек.
Мухтăр! Мухтăр, эппин!
Кут çулакан ирсĕрсем,
Патша пек хурахсем!..
Эпир мухтатпăр тусемпе сăртсене,
Ирĕклĕх кĕрешӳçисене — паттăрсене,
Чăнлăхшăн тăракан çынсене,
Турă манас çук вĕсене.
Кĕрешĕр, кĕрешĕр,
Çĕнтерĕр,
Турă сире пулăшать,
Çакна пĕлĕр.
Сирĕнпе пĕрле чăнлăх та ирĕклĕх,
Тата
Ырă ятăр упранĕ ĕмĕрлĕх.
Чурек та сакля — ку вăл сан,
Ыйтса та йăлăнса эс вĕсене илмен,
Çак çăкăршăн, çак пурнăçшăн эс тăрăшан,
Никам сăнчăрлаймасть сана унта, пĕлен.
Кунта вара... Ытла нумай пĕлетпĕр,
Мĕнпур усалсене çеç пуççапатпăр,
Тĕрмесенче те чурара çĕретпĕр,
Патша таран хурах пулса пурнатпăр!...
Ылттăн-кĕмĕл кашнин пуç тулли,
Тĕрме, чуралăх çеç пире валли.
Эпир — христиансем,
Тем чухлĕ храм, шкулсем,
Пĕрре пăхма пиртен лайăххи çук,
Анчах та Турă вĕсенче пач çук,
«Çак кивĕ сакля питĕ кансĕрлет,
Импери илемне кăна пăсать», —
Йăпăлтисен тем чухлĕ кĕтĕвĕ сĕрлет,
Хăйсен чунĕсенче шуйттан асать. —
Мĕн-ма хĕвел унта та ăшăтать,
Чарас пулать ăна халех.
Чурекĕ акнă пек шăтать,
Пĕтермелле ăна та пĕтĕмпех.
Ан тив, тертленчĕр выçă,
Вĕсемшĕн, акă, пурнăç хыçĕ!
Эпир — христиансем. Петербургра
Пире нумай та кирлĕ мар.
Вĕсем, тет, иртĕхеççĕ Кавказра.
Кунта эпир мĕн пуррипе пурнар.
Пит ирĕк пирĕн çĕршывра —
Çĕпĕр пурри мĕне тăрать,
Тем чухлĕ тĕрмесем унта,
Тем тĕрлĕ мĕскĕнлĕх чунта...
Салтаксен шучĕ те тем чухлĕ,
Молдованран пуçла та финн таран,
Вĕсем мĕн чухлине кам чухлĕ,
Вĕсем чĕлхесĕр пек.
Сăмах уçма хăран.
Ах, пурнăç пирĕн пыл та çу,
Чунна та чĕрӳне, питне ан çу.
Пуп туптарать, ав, телее,
Кашни вулатăр Библие:
Патша, тет, кĕтӳçре çӳренĕ,
Юлташĕн арăмне иленнĕ
Çапла вăл тупнă вилĕмне,
Çапах та лекнĕ Туррăн çăтмахне.
Пирте яраççĕ çăтмаха çапла,
Сирте те пулмалла капла.
Çакна та сирĕн пĕлмелле,
Вĕренмелле,
Тĕне те кĕмелле.
Вĕрентĕпĕр сире эпир:
Çаратăр,
Вăрлăр та вĕлерĕр,
Çапла лекетĕр çăтмаха эсир!
Тăванăрсем те пулччăр хăвăрпа,
Туслашăр пурте пирĕн патшапа.
Эпир кунта тем те пĕлетпĕр,
Французсене ялан вăрçатпăр,
Хресченсене, йытăсене сутатпăр,
Сирĕн пата часах çитетпĕр.
Эпир плантатăр мар,
Асрах тытасчĕ те апостол пехилне,
Ку тĕнчерен ăçта тарар,
Ăçта хурар таса çын ылханне?
Икĕ питлĕ, суя чунлă çав кунта,
Пурăнатăр пурте иртĕхсе.
Турă çук çав сирĕн путсĕр чунăрта,
Ун ылханĕ пуçран çаптăрччĕ çитсе.
Турă ывăлĕ тӳсрĕ асапне
Çак тискер çынсене çăлсах,
Упрарĕ таса сăмахне,
Çак хурах çынсене пулăшсах.
Кирлехччĕ-ши çакă вара,
Вăр-хурах пурнăçра.
Часовня та храм, иконсем,
Çуртасем те пупсем, манахсем,
Сан сăну умĕнче пуç таяççĕ,
Каçармашкăн ыйтаççĕ
Вăрланишĕн те вăрçă вăрçнишĕн,
Чарăнми çын юнне юхтарнишĕн,
Çакăн пек виткĕçпе витĕнесшĕн
Палачсем мĕнпур путсĕр ĕçсемшĕн!..
Çутта тухрăмăр халь акă,
Кусене те кăларар çутта.
Юрани Турра вăл çакă,
Çуттарар-ха вĕсене çурта.
Курччăр — тĕрмесем мĕнле,
Нухайкка çынна лекет епле,
Сăнчăрпа сăнчăрлани те пит аван,
Çĕпĕр сиввине чăтмашкăн кирлĕ сан.
Ун чухне ăнланăр-ха йăлтах,
Парăр халь пире ку тусене,
Тинĕсе, уя-хире, аулсене.
Ыттине илсеччĕ тахçанах.
Яков, хаклă тусăм, пуçна хутăн,
Украина саншăн макăрать ялан.
Эс тираншăн хăв юнна юхтартăн,
Тап-таса юнна. Йĕретĕп эп паян.
Патшан çав наркăмăш шывне
Ĕçтерчĕç Кавказра Украйна ывăлне.
Эс, хаклă тусăм, таврăн чунупа
Кунта, Украйна çĕршывне.
Казаксемпе пĕрле тата манпа
Курса çӳре кунти улăп тăприсене,
Куççульпе çирĕплет туслăха та чунна,
Çак патшан путсĕрле тĕнчинчен çăл мана.
Халлĕхе — ман пуçри шухăшсем,
Терт-асап акакан вăрлăхсем,
Ман чунра сан пирки ырату,
Упранать туслăхри юрату.
Украинăн лăпкă çилĕ
Сывлăшпа пĕрле
Сан пата халь вĕçсе килĕ
Хăна пек çĕрле.
Вĕсене курса вăранăн,
Тӳперен, тен, анăн.
Савăнтăрччĕ чуну санăн,
Аса ил мана та.
Переяслав
1845, чӳк уйăхĕн 18-мĕшĕ.