Патăръелĕнче, Талвирсен пахчи хыçĕнче, Ватулха текен çырма урлă чĕнтĕрлĕ кĕпер пурччĕ. Эпĕ Патăръелĕнчи вăтам шкулта вĕреннĕ çулсенче А. Ф. Талвир ашшĕ килĕнче пурăнатчĕ. Эпир, шкул ачисем, ăна час-часах çак кĕпер çинче кураттăмăр. Писатель унта, шыв юххи çине пăхса, шухăша путса тăма юрататчĕ. Ун пек чухне вăл çывăхран кам иртсе кайнине те асархамастчĕ. Çынсем Алексей Филипповича пурте паллатчĕç: вăл чĕнтĕрлĕ кĕпер çинче шухăша путса тăнă чухне вара, ăна чăрмантарас мар тесе, кĕпер урлă çав тери шăппăн, чĕрне вĕççĕн утса каçатчĕç.
Патăръелпе Сăкăт хушши сакăр çухрăм. Çак тусанлă çула эпĕ ача чухнех питĕ лайăх астуса юлнă. Манăн чи малтанхи пысăк туйăм, пуласлăхалла хывнă кĕпер, шăп та лăп çав çул çинче çуралнă... Ун чухне вăрçă пĕтнĕччĕ кăна-ха. Эпĕ ялти шкулта кĕçĕн класра вĕренетĕп, сăвăсем, юмахсем çыратăп, сайра хутра пичетленетĕп те. Çавăнпа пуль ĕнтĕ манăн чĕрĕ писателе курас килет. Анчах вĕсем пирĕн яла пырса çӳремеççĕ-çке!.. Ăçта курма пулать-ха вĕсене?.. Шупашкара кайма питĕ аякра. Пĕлетĕп-ха ĕнтĕ пирĕн ялтан инçех те мар, Патăръелĕнче, Сăкăткассинче чăн-чăн писатель, пысăк писатель Алексен Талвир çуралса ӳснĕ. Анчах вăл Патăръелĕнче мар, Мускавра пурăнать. Эпĕ хавхаланса кайсах А. Талвир çинчен мĕскер пĕлме пур, çавна çынсенчен тĕлчетĕп, вăл çырнă кĕнекесене ял тăрăх шыраса çӳресе вулатăп... Пĕррехинче вара савăнмалли хыпар илтĕм: Алексей Талвир тăван ялне таврăннă... Çав кунхинех вара эпĕ хам çырнă сăвăсен тетрадьне кĕсьене чикрĕм те Патăръелне тухса утрăм. Çав куна паянхи пекех астăватăп: ăшă, лăпкă çанталăк тăрать, Сăкăт кати енче ăрша вылять. Каяс çул çип çапнă пек тӳрĕ, ун икĕ енĕпе те лаша пĕкки пытанмалла тулăх ӳснĕ сап-сарă ыраш. Ниçта нимĕнле сасă та илтĕнмест, кайăксем те юрламаççĕ, çынсем те çӳремеççĕ, ниçта нимĕнле чĕрĕ чун та курăнмасть. Таврара тĕлĕнмалл шăплăх. Анчах эпĕ çак шăплăха та, çанталăк ăшшине те сисместĕп. Кăлт-кăлт! Кăлт-кăлт! сиксе тапать чĕре, ытла палханнипе пĕтĕм шăмшакри юн шăнса хытса ларнăн туйанать. Йышăнĕ-ши мана писатель? Ман сăвăсене вуласан, мĕскер калĕ-ши? Е вуламасăрах каялла хуса ярĕ-ши?..
Патăръел урамĕнче манпа пĕр çулалли ачасем вутă татаççĕ. Эпĕ вĕсем патне пытăм та Талвир çурчĕ ăçтине ыйтрăм.
— Мăн тума кирлĕ вал сана? — шăтарасла пăхса ыйтрĕç вĕсем, ĕçлеме пăрахсах.
— Хамăн сăвăсене вуласа парас тетĕп.
— Патăръелĕнче пирăн хамарăн та сăвă çыракансем сахал мар, Сăкăт ачисемсĕрех çитет! — кĕвĕçнĕн каларĕ пĕри, шакла пуçли.
Хайхи ачасем кăшт аяккарах кайса тăчĕç те манпа мĕскер тăвасси пирки канашлама тытăнчĕç.
— Юрĕ, атя, сăввусене вуласа кăтарт, — терĕç юлашкинчен. — Килĕшет пулсан, Талвир çурчĕ тĕлне кăтартса яратпăр, килĕшмесен...
Вĕсем мана Сăкăт çулĕ çинелле кăтартрĕç, яла кĕртместпĕр тени пулчĕ ĕнтĕ ку.
Эпĕ Патăръел ачисене темиçе сăвă вуласа патăм, тетрадьсене кăтартрăм. Вĕсем каллех пуçтарăнса канашлам пекки турĕç те мана вара анатарах ларакан пысăках мар хитре пӳрт патнелле ертсе кайрĕç. «Эх, писателе куратăпах-шим? — тетĕп вĕсемпе пĕрле утнă май...
Акă ĕнте Талвир çуралса ӳснĕ çурт. Тăкăрлăк хĕрринче вăл, питĕ хитре сад пахчиллĕ.
Шакканине илтсе, кĕçналăка вăтам пӳллĕ, ырханкка мучи, писатель ашшĕ уçрĕ. Вăл ман çине тинкерсе пăхрĕ, алăри тетрадьсене курчĕ те ăшшăн кулса илчĕ.
— Сăвă тетрачĕсем-и кусем? — кăмăллăн ыйтрĕ. — Хăш ялсем?.. Сăкăтсем терĕн-и?.. Кĕр, атя, кĕр, садра вăл...
Çав кунхине Алексей Филипповичпа эпир питĕ нумай калаçса лартăмăр. Вăл манăн ял, атте-анне, тăван-хурăнташсем, кӳршĕ-аршă çинчен тĕплĕн ыйтса пĕлчĕ. Шкулти ĕçсем те, учительсем те, ман юлташсем те кăсăклантарчĕç ăна. Эпĕ мĕнле кĕнекесем вулама юратнине, мĕнле-мĕнле ĕçе ытларах кăмăлланине те пĕлесшĕн пулчĕ вăл. Çавăн хыççăн кăна вара сăвăсем вулама тытăнтăмăр. Эпĕ вулатăп, вăл итлесе ларать, хăшпĕр чухне тетраде илет те кăмăла кайнă сăвва хăй тепре пăхса тухать.
— Эсĕ Çеçпĕл Мишшинчен вĕренсе пыма тăрăшни сисĕнет, — терĕ вăл юлашкинчен. — Ку питĕ тĕрĕс. Çеçпĕл — сан аташу. Эсĕ те чунупа-чĕрӳпе ун пек пул. Вăл çырнисене тĕплен тĕпче. Çеçпĕл пекех сăвăра кашни сăмаха хăй выранне лартма тăрăш.....
Эпĕ вара сăвă çырма вăхăт сахаллине, шкулта темĕн те вĕрентнине, уроксем нумай парса янине каласшăн пултăм.
— Акă çиччĕмĕш класс пĕтеретĕп те урăх вĕренместĕп. Ун чухне вăхăт тем чухлех пулать, вĕçĕ-хĕррисĕр сăвă çырăп...
Ку сăмахсем Талвира питĕ килĕшмерĕç, вăл сăнран та улшăннă пек пулчĕ, вара çине тăрсах мана пурнăç мĕн тери анлă уй иккение, ун тăрăх тивĕççĕн утас тесен кана пĕлми вĕренмеллине те каларĕ. «Писатель пулас тесен, вунă класс таран çеç вĕренни те» университет пĕтерни те çителĕксĕр, — терĕ Алексей Филиппович, — Писатель вăл — халăх учителĕ? çав хушăрах увăн халăхран вĕçĕ-хĕррисĕр вĕренмелле те вĕренмелле...»
Çапла эпĕ чăн-чăн писательпе пĕрремĕш хут тĕл пултăм. Хамăр ял еннелле утнă чухне вара мана кукăр-макăр çул та тӳп-тӳрĕ пек, хирĕç вĕрекен сивĕ çил те ăшă пек туйăнчĕ...
Алексей Филиппович Талвир вăрăм та йывăр кунçул пурăнса ирттерчĕ. Астăватăп-ха: вăл çитмĕл пĕрренелле çывхарса пыратчĕ. Нумай пулмасть унăн юбилейне ирттертĕмĕр. Литературăра пысăк çитĕнӳсем тунăшăн, халăх пурнăçне активлă хутшăнса ĕçленĕшĕн ăна «Халăхсен туслăхĕ» орден парса чысланăччĕ.
— Эх, Мишша, тата пилĕк-ултă çул пурăнасчĕ, — терĕ вăл мана. — Туса пĕтермен, çырма ĕлкĕреймен ĕмĕтсем нумай-çке-ха!.. Акă «Палантай» ятлă роман палăртса хутăм. Ку повеçре эпĕ чăваш паттăрĕсем 1312 — 1814 çулсенчи вăрçăра Тăван çĕршывшăн хастаррăн кĕрешнине çырса кăтартасшăн. Тĕп герой — Палантай, вăл, çĕршыв хӳтĕлевçи пулса, аслă Атăл хĕрринчен Парижа çити çуран утса тухать... Унсăр пуçне, акă, куратăн-и, урайĕнче, кĕтесре, тетрадьсемпе блокнотсем выртаççĕ. Вĕсем вăрçă вăхăтĕнче çырса пынисем. Ун чухне эпĕ «Комсомольская правда» хаçатăн корреспонденчĕ пулнă. Çав тетрадьсемпе блокнотсенче — мĕн чухлĕ материал!.. Çавсем тăрăх «Эпир çĕнтеретпĕр!..» роман çырасшăн. Автобиографиллĕ япала пулмалла вăл... Кунта — трактор завочĕ çинчен çырма пуçланă хутсем... Ку романа манăн «Трактор» тесех ят парас килет...
Рабочи класс теми А. Ф. Талвир пултарулăхĕнче яланах теп вырăн пулнă. Унăн пĕрремĕш кĕнеки 1929 çулта пичетленсе тухнă. «Хĕллехи сивĕре» ятлă вăл. Унта вăл икĕ сĕм-тăлăх ача, хулана тарса, рабочи пулма хатĕрленнине çырса кăтартнă. Ун чухне пĕтĕм çĕршывĕпе çапкаланса çӳрекен ачасене пуçтарса çĕнĕ пурнăç çулĕ çине илсе тухассишĕн кĕрешӳ пынă. Совет влаçĕ, большевиксен партийĕ революци туса хаяр граждан вăрçинче çĕнтернĕ халăха социализмалла улăпла утăмсемпе ертсе пынă. А. Ф. Талвирăн пĕрремĕш кĕнекинчех çакă питĕ лайăх курăннă. 1931 çулта унăн «Йăнăш» ятлă тепĕр кĕнеки Мускавра пичетленсе тухнă. Çирĕммĕш тата вăтăрмĕш çулсенче Мускавра «Коммунар» ятлă чăвашла хаçат тата Центриздат пулнă. Центриздатра çĕршыври мĕнпур чĕлхепе тенĕ пекех кĕнекесем кăларнă. Пулас писатель ун чухне Мускавра пурăннă...
А. Ф. Талвир 1909 çулта Пăла хĕрринчи Патăръел ялĕнче 1909 çулхи мартăв 21-мĕшĕнче çуралнă. Унăн ашшĕ-амăшĕ вăтам хресченсем пулнă. Вулакансем пĕлеççĕ ĕнтĕ, писатель хăйĕн ачалăхне «Пăва çулĕ çинче» ятлă автобиографиллĕ повеçĕнче питĕ тĕплĕ, курăмлă çырса кăтартнă... Пулас писатель малтанласа ялти тата Сăкăтри шкулта вĕреннĕ. 1924 çулта вара Арапуçĕнчн икĕ класлă шкула кĕнĕ. Çавăнта ĕнтĕ вăл обществăллă пурнăçа активлă хутшăнма тытăнать, комсомола кĕрет, литература кружокне çӳрет. 1928 çулта Мускава тухса каять, малтанласа Центриздатăн Чăваш пайĕнче ĕçлет, кайран М. В. Ломоносов ячĕпе хлсепленекен университета вĕренме кĕрет...
Мĕн çинчен-ха писателĕн «Йăнăш» ятлă кĕнеки? Унта вăл çирĕммĕш çулхи чăваш комсомолецĕсен пурнăçне çырса кăтартать. Ку вăл — автобиографиллĕ повесть. Унăн тĕп геройĕ — пулас писатель хăй, Пăла тăрăхĕнчи чи малтанхи комсомолецсенчен пĕри.
Аслă Арапуçĕнче халăх музейĕ пур. Унта, çирĕммĕш çулсене кăтартакан стендсенче, халĕ те Алексей Башкиров комсомолец çинчен питĕ нумай тĕпчесе пĕлме пулать. Башкиров — А. Ф. Талвирăн ун чухнехи хушамачĕ. Пулас писатель Аслă Арапуçĕнче РКСМ ячейки тата чи малтанхи пионер отрячĕ йĕркелет, комсомол райкомĕн членĕ пулса тăрать. Вăл вулав çуртĕнче хастаррăн ĕçлет, хут пĕлменлĕхе хирĕç кĕрешет, стена хаçачĕ, «чĕрĕ» хаçат кăларать, драмкружока çӳрет, пьесăсем çырать, çав хутдăрах ялкор пулса кулаксемпе спекулянтсем çинчен статьясем çырать…
1933 çулта тата унăн Мускаврах вырăсла «Патăръел çыннисем» ятлă кĕнеки çапăнса тухать. Кунта та, паллах, повеçĕн тĕп геройĕсем Пăла тăрăхĕнчи чăваш хресченĕсем ĕнте.
Университетра вĕреннĕ майăнах А. Ф. Талвир «Коммунар» хаçатра ĕçлет, унăн ятарлă корреспонденчĕ пулса, çĕнĕ заводсемпе фабрикăсем тунă çĕрте чăваш фосфориачĕсене шыракан геологсен ушкăнĕнче пулать, вĕсем çинчен очерксем çырать, Вăрнарта фосфорит заводĕнче нумай тиражлă хаçат кăларма тытăнать. Çав çулсенче вăл Канашри вакунсем юсакан завод тата Çĕмĕрлери сĕтел-пукан комбиначĕсем çинчен уйрăмах нумай çырать.
1935 çулта А. Талвира Совет Çарне илсе каяççĕ. Унтан таврăнсассăн вăл «Гудок» хаçатăн корреспонденчĕ пулса ĕçлет, Свердловскра, Хусанта пурăнать. 1939 çулта вара ăна Мускава чĕнсе илеççĕ те СССР писателĕсен Союзĕнчи комсомол организацийĕн секретарĕ пулма суйлаççĕ.
Çав çулсенче унăн «Магниткăран янă çырусем», «Рудниксем ăмăртаççĕ», «Ылтăн ту» тата «Эпир Канашра завод çĕклетпĕр» кĕнекисем пичетленсе тухса вулакансем патне çитеççĕ...
1940 çулта А. Ф. Талвир ВЛКСМ Тĕпкомĕнче пичет секторĕнче ĕçлеме тытăнать. Çав çулхинех вăл хăйĕн «Эсĕ инженер пулатăн» повеçне уйрăм кĕнекен пичетлесе кăларать. Ку вăл пирĕн совет саманинчи чăваш рабочи класĕ çирĕп утăмсемпе çĕнĕ пурнăç еннелле утни çинчен çырнă чи малтанхи сулăмлă произведени. Унта писатель асра юлмалли рабочисен сăнарĕсене çырса кăтартать: Савантей Мульдиеров — чугун çул çинче ĕçлекен ăста, Мика Кулдаев — стрелочник, Иван Храмцов — пăравус машинисчĕ, Валентин Вирьялов — инженер... «Эсĕ инженер пулатăн» хыççăн ĕнте пирĕн литературăра рабочи класс теми ӳссе çĕкленме тытăнчĕ...
Тискер вăрçă пуçланса кайсассăн, Алексей Талвир тӳрех вăрçă хирне тухса каять. Взвод командирĕ, рота командирĕ пулса, нимĕç фашисчĕсене хирĕç хаяррăн кĕрешет... Каярахпа ăна вăрçă хирĕнчен Мускава чĕнсе илеççĕ те «Комсомольская правда» хаçатăн фронтри корреспонденчĕ туса хураççĕ.
Нимĕçсем Мускав хулине хупăрласа илес тесе урса кайса талпăннă. Анчах вĕсене кунта тавăру кĕтнĕ, 1941 çулхи декабрь уйăхĕнче фашистсене Мускав патĕнче çапса аркатнă.
Икĕ хутчен Совет Союзĕн Геройĕ ятне илнĕ А. П. Белобородов генерал-полковник çав хаяр кĕрешӳ кунĕсене аса илсе çырнă чухне яланах «пирĕн çарсем ирĕке кăларнă хуласемпе ялсем çинчен пуринчен те малтан репортаж çыракан» çар корреспондентне А. Ф. Башкирова питĕ кăмăлласа асăнать. Паллă ĕнтĕ, А. Ф. Багокиров — пирĕн юратнă писатель Алексей Талвир. «Мускав патĕнче çĕмĕрсе тăкни» фильмра А. П. Белобородов дивизин паттăрлăхне питĕ курăмлăн уçса панă. Унта малти линие Мускавран корреспондент килсе çитнине, вăл чи хĕрӳ çĕрте боецсемпе калаçнине, атакăна кайнине кăтартнă. А. П. Белобородов çырса кăтартнă тăрăх, çак корреспондентăн прообразĕ шăп та лăп Алексей Талвир пулса тăрать.
Мускав патĕнчи хаяр çапăçусенче çеç мар, ытти чухне те «Комсомольская правда» корреспонденчĕ хăйĕн ăсталăхне, пултарулăхне, нимле йывăрлăхра та аптраса ӳкменнине питĕ лайăх кăтартнă. Вăл чылай хушă тăшман аллинче пулнă Харькова чи малтанхи çарсемпе пĕрле пырса кĕрет. Украинăра, Канев таврашĕнче, тин çеç ирĕке кăлапнă çĕрте пуринчен те малтан 1941 çулта пуçне хунă Аркадий Гайдар вилтăприне шыраса тупать. Çавăн çинчен каярахпа вăл хăйĕн «А. Гайдар йĕрĕпе» ятлă очеркĕнче питĕ теплĕн çырса кăтартать, вăл чăвашла та, вырăсла та чылай çĕрте пичетленсе тухнă. Хĕвеланăç фронтĕнчен те, Брянск, Сталинград, Балтика тинĕсĕ таврашĕнчен те А. Башкиров-Талвир çырнă корреспонденцисем Мускава питĕ вăхăтра çитеççĕ, пĕтĕм совет халăхне пирĕн çарсен паттăрлăхĕ çинчен кала-кала параççĕ. Вăрçă тата çав тапхăрти тылри пурнăç А. Ф. Талвир пултарулăхĕнче пысăк вырăн йышăнать. Вăл вăрçă çулĕсенчех «Фронтри калавсем», «Йĕлтĕр йĕрĕ», «Çук, пире çĕнтереймĕн» повеçсем çырать. Каярахпа та Алексей Филиппович çак темăна манмасть. «Пăвари сапантуй», «Вăрçăччен, вăрçăра, вăрçă хыççăн» кĕнекисенче тискер вăрçă çулĕсене питĕ анлăн çырса кăтартать...
Вăрçă пĕтсен, йывăр аманнă хыççăн хавшанă сывлăхне юсас тесе, А.Талвир пĕр хушă таван ялĕнче ашшĕ килĕнче пурăнать, питĕ нумай çырать. «Ылтăн тĕпренчĕк», «Пăва çулĕ çинче» хайлавсем шăп та лăп çак çулсенче çуралнă та ĕнтĕ. Каярахпа вăд Шупашкара куçать, «Коммунизм ялавĕ» хаçатра ĕçлеме тытăнать.
1954 çулта А. Талвира Чăваш писателĕсен Союзен правленийĕн председательне суйлаççĕ.
1954 çулта эпĕ И. Я. Яковлев ячĕпе хисепленекен Чăваш педагогика институтне вĕренме килтĕм. Пĕррехинче, Хĕрлĕ площаделле аннă чухне, А. Ф. Талвира куртăм. Вăл мана аякранах палларĕ.
— Илтнĕ-ха, илтнĕ эсĕ хулара иккенне, — терĕ вăл, — анчах эпĕ сана ятласшăн: мĕншĕн пĕрре те кĕрсе тухмастăн?.. Çырни, çĕнни, мĕскер те пулин пур-и?..
Эпĕ вăтанса пуçа чиксе тăни ăна пачах та килĕшмерĕ.
— Патăръелĕнче чухне асĕ кун пек хăюсăр марччĕ. Атя, ыранах Союза пыр. Çырнă япалусене илсе пыр... Сан çĕнĕ хайлавусене вуламанни чылай пулать ĕнтĕ...
Ун чухне писательсен Союзĕнче çамрăксене чи çывăх туссем пек йышăнатчĕç. Аллă çул тултартăм ĕнтĕ, вăтăр çул ытла литература пахчинче вăй хурса ĕçлетĕп. А. Ф. Талвир правлени председателĕ пулса писательсен Союзне ертсе пынă чухнехи пек чăн-чăн пултарулăх тĕнчи пуçпулса тăнă саманта эпĕ урах курман. Хăй патне пыракан кашни писателе, кашни çамрăка Алексей Филиппович мĕн пултарнă таран пулăшма, ăна ĕçре кирлĕ термек пама тăрăшатчĕ. Вăл алçырусем те вулатчĕ, литпĕрлешӳсене те çӳретчĕ, семинарсем йĕркелетчĕ. Союзра писательсем çине тăрсах пăлхарла, тутарла вĕренетчĕç, фото ĕçне тĕпчетчĕç, унта çӳреме пире те, çамрăксене, чĕнетчĕç. Талвирăн питĕ лайăх енĕ пурччĕ: вăл хăй сăмахне çирĕп тытатчĕ, нихăçан та çамрăксемпе пĕтĕмĕшле калаçмастчĕ, вĕсене ĕçпе пулăшма тăрăшатчĕ...
Астăватăп-ха: çамрăксен пĕр семинарĕнче манăн «Юрăçă шăпи» ятлă историллĕ повеçе пăхса тухрĕç. Унта эпĕ чăвашсен Шавлама ятлă легендарлă юрăçин пурнăçне, тискер шăпине çырса кăтартса патша саманинче талантлă çынсен шăпи телейлĕ пулма пӳлтарайманнине сăнланăччĕ. Кĕтмен çĕртен мана тантăшсемех питĕ хытă критиклеме, историллĕ япаласем çырни кирлĕ мар, паянхине мухтамалла теме тытăнчĕç. «Авалхи çинчен çырни вăл юмах çеç!» — текенсем те пулчĕç.
Талвир вара вĕçемпе килĕшмерĕ:
— Эпир хамăр камне маннă çынсем пулмалла мар, — терĕ вăл. — Кам та кам иртсе кайнă тапхăра, хамăр историе пĕлмест, çавă паянхи пурнăçа та кирлĕ таран чухласа хаклаймасть. Пирĕн, чăвашсен, хамăр историе уйрăмах çине тăрса тĕпчемелле, мĕншĕн тесен эпир ку ĕçе çак тарана çитсе те кирлĕ пек туса пыман. Историллĕ хайлавсем çырма çăмăл мар. Халăх пурнăçне, йăли-йĕркине, историри пулăмсене питĕ лайăх ăнланмалла, тем чухдĕ материалран хăвна мĕн кирлине алăпа алланă пек суйласа илме пĕлмелле... Легендăсем, преданисем, юрăсем — халăх чунĕ-чĕри, ăсĕ-тăнĕ. Вĕсене те ăсчах пекех пĕлмелле. Вĕсене çырса илни, хайлавсенче вĕсемне усă курни — ырламалли ĕç. Эпир, чăваш çыравçисем, хамăр халăх историйĕ умĕнче парăмра... Акă, пирĕн чаплăран та чаплă янташ пур, Никита Бичурин, урăхла каласан, Иакинф. Гениллĕ ученăй!.. Е тата çутта кăлараканăмăр Иван Яковлев... Литература классикĕсем Константин Иванов, Тайăр Тимкки, Çеçпĕл Мишши... Вĕсем çинчен романсем, трагедисем, поэмăсем çырмалла!..
Алексей Филилпович калани мана ун чухне çĕнĕ çунат хушрĕ. Темиçе çул каялла Ватулха çумĕнчи сад пахчинче калаçса ларнă чухне эпĕ хама çакăн пек кăйкăр чунлă туйнăччĕ...
А. Ф. Талвир çамрăксене çунатлантарма пĕлетчĕ çав. Аллăмĕш çулсенче литературăна çĕнĕ вăй ейӳ хыççăнхи чечек ушкăнĕ пек пырса кĕчĕ: Владимир Сатай, Василий Игнатьев, Юрий Скворцов, Павел Шипцов, Геннадий Пласкин, Елизавета Паймина, Мария Волкова, Юрий Петров, Анатолий Юман... Вĕсем пурте А. Ф. Талвир çунатлантарса инçе çула вĕçтернĕ ăста çыравçăсем...
Вăрçă хыççăнхи çулсенче совет литературинче час-часах тĕрлĕ йышши дискуссисем пулатчĕç. Пархатарлă герой çинчен, персонажсене типлă тăвасси тата психологине шута хурса аталантарасси, обществăри çын вырăнĕ е тата наци колоричĕ, сăнар историллĕхĕ пирки хĕрсех калаçатчĕç. Алексей Талвир хăйĕн «Пăва çуле çинче» хайлавĕпе çак ыйтусене чăваш литературинче кирлĕ пек татса парас ĕçре чăннипех те пысăк вырăн йышăнчĕ. «Пăва çулĕ çинче» ăстă писатель çирĕп алăпа çырнă произведени. Унта эпир чăваш пурнăçне, чăн-чăн чăваш характерĕсене куратпăр. Акă Ухике, Сантăра е тата Шаккаман старике аса илер-ха. Вĕсем — чăн-чăн чăваш çыннисем: хăйсен шухăшлавĕпе те, ĕçĕпе те, пуласлăхĕпе те... Ахальтен мар ĕнтĕ, çав повеçе вырăс писателĕсем çеç мар, урăх çĕршывсенчи чи паллă çыравçăсем те питĕ пысăк виçепе виçсе хакларĕç. «Пăва çулĕ çинче» хайлавра ĕçсем революци умĕн тата революцин малтанхи çулĕсенче пулса иртеççĕ. Вулакан патне унти ĕçсем чăваш çыннин чунĕ-чĕри витĕр тĕвĕленсе, чăваш çыннин характерĕпе, унăн пурнăç опычĕпе килĕшӳллĕн пырса çитеççĕ. Çавăнпа ĕнтĕ çак повеçе вуланăçемĕн халăх чун-чĕрине ытларах та ытларах ăнланма тытăнатăн. Авторăн чи ăнăçлă сăнарĕсенчен пĕри — Ухик матрос. Вăл вутра та çунмасть, шывра та путмасть, вилĕм шăтăкĕ пулмалли нӳрĕк тăпра та ăна хăй ытамне илеймест. Астăватăр-и, Ухик летаргиллĕ ыйхăпа çывăрса каять те ăна, вилнĕ пуль тесе çав кунах пытараççĕ. Анчах Ухик вилме пултараймасть, вăл революцие, халăха, тусĕсене кирлĕ... Çавăнпа ĕнте Ухик ыйхăран вăранса вилĕм шăтăкĕнчен те тухать... Çак эпизод Тиль Уленшпигелĕн ĕмĕрне манăçми кунçулĕн чи чаплă страницисене аса илтерет. Тĕрĕс, Ухик вăл пирĕн, чăвашсен Уленшпигеле, повеçе вуласан куратпăр: унăн пĕтĕм характерĕ, тавракурăмĕ, пурнăç йăли-йĕрки — чăвашăн.
«Никĕс» романĕнче те Алексей Талвир хăй уçнă çулпах пырать, сăнарĕсене тĕкĕрлесе кăтартнă чухне наци колоричĕ пулмалла иккенне манмасть. «Никĕс» — эпопея-роман. Унти ĕçсем 1918 çулхи кĕркунне пуçланаççĕ те вăрçă умĕнчи тапхăрпа вĕçленеççĕ. Романри тĕп геройсенчен пĕря чипер чăваш пики Харьяс. Ăна ĕмĕр манăçми Нарспин йăмăкĕ теме те пулать. Кулаксен юррине юрласа, иртĕхсе пурăнакан Пухвир Явушкин арăмĕ тума ăна тискеррĕн вăрласа каяççĕ те хĕве хупаççĕ. Енчен те çăк ĕç революциччен пулса иртнĕтĕк, Харьяс, турă çырнинчен иртме çук тесе, çак чуралăхра ĕмĕрне ирттеретчĕ е Нарспи пек курайман упăшкине варкăмăш паратчĕ пуль. Анчах Алексей Талвир çырса кăтартнă Харьяс революцичченхи телейсĕр чăваш хĕрĕ мар, вăл тусĕсем, уйрăмах çутă пуласлăхалла туртăнакан Кируш тата тыткăна лекнĕ пăлхар çынни Тодор, пулăшнипе пуласлăхалла туртăнать. Харьяс, пĕчĕк ачине ялсе, юратман упăшкине пăрахса каять те çĕнĕ пурнăç çулĕ çине тăрать. Çакăнта ĕнтĕ эпир Харьяс характерне тата саманана пула психологиллĕ питĕ тĕрĕс аталанса пынине куратпăр, ку вăл писателĕн пысăк çитĕнĕвĕ. Харьясăн кашни утăмне курса, унăн кашни ĕçне, ĕмĕтне, пуласлăхне ĕненетпĕр эпир, мĕншĕн тесен вĕсем пиасатель кăмăлне кура мар, геройăн характерĕпе килешӳллĕн аталанса пыраççĕ. Тĕрĕсрех каласан, Харьяс терменĕ Харьясран хайĕнчен тухса пырать.
Эппин, наци колоричĕ вăл авалхи йăла-йĕркене çырса кăтартни, авалхи тум тăхăнни, ăна тĕрĕсемпе те эрешсемпе итлемлетни çеç мар. Алексей Талвир хайлавĕсенче эпир улах ларакан е вăййа тухакан хĕрсене те курмастпăр, вĕсенче çĕр вăрлани те, çумăр чӳкĕ ирттерни те çук, çапах та вĕсем чăн-чăн чăваш кĕнекисем, мĕншĕн тесен вĕсенче чăваш характерĕсем тĕп вырăнта.
Алексей Талвир «Çунат çапса», «Вăрçăччен, вăрçăра, вăрçă хыççăн», «Атăл тарăх çил вĕрет» тата ытти произведенийĕсенче те хай уçнă çултан пăрăнмасть. Унăн тĕп сăнарĕсем пурте ĕççыннисем, хамăр Тăван çĕршывăн вĕри чунлă патриочĕсем. Вĕсем тĕрлĕ саманара пурăнаççĕ, вăрçăра та çапăçаççĕ, çĕнĕ заводсех лартаççĕ, социализмшăн кĕрешеççĕ, пĕр сăмахпа каласан, вĕсем — чăн-чăн совет çыннисем. Акă «Пăва çулĕ çинчи» повеçри Сантăр ашшĕ... Вăл питĕ ăста тимĕрç, темле тимĕр-тăмăр та ăна пăхăнса тăрать, ял çыннисемшĕн вăл асамçă пекех туйăнать. Акă тата «Никĕс» ромаври Мирокки старик, вăл ялан авăракан арман туса халăха телей куресшĕн. Саксем ĕнтĕ пирĕн рабочи класа йĕркелесе çĕнĕ пурнăç çулĕ çине кăларакансем. Алексей Талвирăн произведенийĕсем — тăван Чăваш республикнн, аслă Совет çĕршывĕн хăйне евĕрле илемлĕ летопиçĕ. Акă «Пăва çулĕ çинче» повĕçре эпир революци тапхăрне куратпăр. «Никĕс» хайлаври ĕçсем çирĕммĕш тата вăтăрмĕш çулсенче пулса иртеççĕ. «Вăрçăччен, вăрçăра, вăрçă хыççăн» произведенире мĕнле саманана çырса кăтартни унăн ятĕнченех паллă. «Çунат çапса», «Атăл тăрăх çил вĕрет» повеçсенче Алексей Талвир хальхи вăхăтсенчи ĕçсене уçса парать. Писатель пурнăç уттинчен юлман, самана сывлăшĕпе сывланă, Тăван çĕршыв пурнăçĕпе пурăннă.
Чылай чухне пĕр-пĕр çынна эпир ним çукранах мухтама тытăнатпăр та таçта çити хăпартса яратпăр. Теприсем вара, пĕри мух-танине кура, тата та ытларах мухтав юрри юрлама тытăнаççĕ. Çав хушăрах, питĕ нумай ырă ĕç тунă çынна та кирлĕ таран шая çĕклеменни, ун çинчен вăл тивĕçлине каласа хакламанни те пулкалать. Ман шутпа, эпир А. Ф. Талвира темшĕн хăй пурăннă чухне те, çĕре кĕрсессĕн те кирлĕ пек хаклаймарăмăр-ха... Мĕнрен килет-тĕр çакă?.. Алексей Талвир, сăнарлă каласассăн, Европăна тата пĕтĕм тĕнчене кантăк касса тухнă чи малтанхи чăваш писателĕ. Чи малтан шăп та лăп унăн «Пăва çулĕ çинче» кĕнекине пăлхарла тата венгрла куçарса пичетлеме тытăнчĕç, Унăн уйрăм сыпăкĕсем е кĕскетне варианчĕ Китайра та, Австралире те, СШАра та çапăнса тухрĕç, «Пăва çулĕ синче» хыççăн çеç Илпек Микулайĕн, Петĕр Хусанкайăн произведенийĕсене пăлхарла куçара пуçларĕç. Пăлхарпа чăваш литературисен хушшинчи туслăха пуçарса çĕклесе яраканĕ те Алексей Талвирах. Ун çинчен вăл «Дружба народов» журналра 1954 çулта пичетленнĕ очеркенче питĕ уçăмлăн каланă.
Кашни этемĕн сехечĕ хăйне май шаккать, кашни этемĕн кун-çулĕ хăйне май йĕрпе шăвать. А. Ф. Талвир нихăçан та, çынсем çине пăхса, пуçлăхсене юрас, вĕсем каланă пек тăвас тесе ĕçлемен, унăк хăйĕн çирĕпрен те çирĕп пурнăç çиппи, тӳрĕрен те тӳрĕ пурнăç сулĕ пулнă, вăл çул çулпала кукăр-макăра пăрăнмасăр çутă пуласлăхалла утнă. Тен, çавăнпа пулĕ, унăн кулленхи кунĕ-çулĕ пĕрре те çăмăл пулман. Хăйĕн вăрăм ĕмĕрĕнче ырми-канми ĕçленĕ пулсан та, вăл нимле хисеплĕ ят та, преми те илсе курман. Тивĕçлĕ мар çĕртенех ытлашши ятланипе тем тĕрлĕ элек сарнине пĕли-пĕлмен критиксем вĕрентме тăрăшнине вăл сахал мар тӳссе ирттернĕ. Пурĕпĕрех хăйĕн пурнăç çулĕнчен пăрăнман вăл. Пысăк писательсем, тĕнче культуринче йĕр хăварнă çынсем яланах ăна хисепленĕ, вăл çырнă произведенисене пысăка хурса хакланă. Алексей Талвир хайлавĕсене пахаласа, вырăссен паллă писателĕсем Николай Тихонов, Сергей Михалков, Сергей Баруздин, Кузьма Горбунов, Виталий Василевский, Леонид Кудреватых тата пăлхар, чех çыравçисем ырă сăмах сахал мар каланă. Александр Фадеев А. Ф. Талвиран «Пăва çулĕ çинче» повеçне Ф. Гладковăн «Инкеклĕ çул», А. Упитăн «Хура пĕлĕт хушшинчи çутă пайăрки», В. Смирновăн «Тĕнчене уçни» историпе революцие сăнлакан романсемпе пĕрле асăнса пысăк хак парать. Вырăссен паллă критикĕ Александр Власенко пирĕн çыравçăн пĕтĕм пултарулăхне пăхса тухса çапла çырать. «Алексей Талвирăн произведенийĕсем Раççей Федерацийĕнчи халăхсен литератури пысăк çитĕнӳ тунине яр-уççăн кăтартса пама пултараççĕ...» Ку вăл питĕ тĕрĕс хаклани.
Шупашкарта, агрегат заводĕнче, вулакансен конференцийĕнче пĕр инженер тухса калаçни асра юлчĕ.
— Эпĕ — çамрăк инженер, — терĕ вăл хавхаланса, — Хамăн профессипе мухтанатăп, инженер пулма пултарнăшăн савăнатăп. Куншăн кама тав тумалла-ха ман?.. Чи малтан Алексей Филиппович Талвира тав тумалла. Пурнăç манăн, хамăн айванлăха пула, пĕрре те çăмăл пулмарĕ. Çамрăклах тĕрмене лекрĕм. Анчах та Талвирăн «Эсĕ инженер пулатăн» кĕнекине вулани мана çĕнĕ вăй тупма, çĕнĕ пурнăç çулĕ çине тăма пулăшрĕ...
Çакă мар-и-ха ĕнтĕ вăл А. Ф. Талвир произведенийĕсем вулакана кирли çинчен калакан çутă тĕслĕх!..
Талвирпа эпир сахал мар тĕл пулса тем çинчен те калаçнă. — Этемĕн чи лайăх мар енĕ вăл, ман шутпа, сутăнчăклăх, — тетчĕ Алексей Филиппович. — Акă, çапла пулать: икĕ çын пĕрле ĕçлеççĕ, пуласлăхалла пĕрле утаççĕ, йывăрлăхсемпе кĕрешеççĕ. Анчах та чи йывăр самантра вĕсенчен пĕри теприне сутать... Ун пек çын, ман шутпа, нихăçан та телейлĕ пулма пултараймасть... Çакăн çинчен шухăшласа эпĕ пысăк мар философиллĕ роман çырасшăн-ха. Унти ĕçсем хальхи тапхăрта, писательсем хушшинче пулса иртмелле. Прототипĕсем — эпир пĕлекен çынсемех...
А. Ф. Талвирпа тĕл пулса калаçнă кашни самант — хĕвел йал кулса çиçнĕ чĕрĕм пек яланах асра. Те пирĕн шухăшлав йĕрки пĕр пекрех пулнипе, те иксĕмĕре те чылай чухне пурнăçри пĕр пулăмсемех кăсăклантарнипе, эпир унпа кĕтмен çĕртен таçта та тĕл пулаттăмăр. Пĕррехинче Шупашкар ГЭСне тунă çĕрте пĕр ушкăн рабочи куçлăх тăхăннă çынна çавăрса илнĕ те хĕрсе кайсах калаçаççĕ... Лайăхрах пăхрăм та: куçлăхлă çынни Талвир иккен.
— Материал пухма килнĕ пуль тетĕн-и кулса саламларĕ вăл мана. — Çук, материал пухма çеç мар. Ытларах хавхалану çунатлă термен тупма килтĕм. Ĕçри хавхалану пирки тавлашатпăр-ха. Кама кирлĕ вăл ытларах — çак ГЭСа тăвакансене-и, вĕсем çинчен çыракансене-и? Ман шутпа, рабочисем хавхаланса ĕçленине курмастпăр пулсассăн, эпир те санпа иксĕмĕр вĕсем çинчен çĕкленӳллĕн çыраймастпăр...
Шупашкара эпир Талвирпа пĕрле таврăнтăмăр. Çултан инçех те мар Атăл вĕçĕ-хĕррисĕр сарăлса выртать. «Çапах та мĕн тери сарлака та хăватлă юханшыв вăл Атăл!» — тетĕп хам ăшра.
— Атăла чи малтан хăçан пĕвеленине пĕлетĕн-и? — терĕ Талвир. — Вунулттăмĕш ĕмĕрте. Ун çинчен кивĕ летопиçре хам вуларăм, унсăрăн ĕненес те çук. — Вăл шухăша кайрĕ те унтан хавхалансах малалла калаçма тытăнчĕ. — Этем вăйне тата ĕмĕтне шанмалла пирĕн. Вунулттăмĕш ĕмĕрте Атăла пĕвелекенсем пирки эпĕ час-часах шухăшлатăп. Ун чухне чăвашсен нимле машина та пулман-çке-ха!.. Хĕç пулнă та тимĕр вĕçлĕ çĕмрен. Акапуçне те йывăç тымарĕнчен тунă. Вунулттăмĕш ĕмĕр!.. Çапах та пĕвелеме пултарнă. Хăйсенче вăй тупнă çапах. Пĕлетĕн-и, ун чухне те, хальхи пекех, чи малтанхи кирпĕчне илсе килсе хуракан маттур çын пулнă-çке-ха! Кам-ши вăл? Мĕн ятлă-ши? Пĕлесчĕ! Курасчĕ çав çынна!..
— Çапах та кам пулма пултарнă-ши вăл?
— Пĕр-пĕр чăваш хресченĕ ĕнтĕ. Е çар çынни пулнă. Вĕсем Атăла Чалăм хули тĕлĕнче пĕвелесе лартнă, Атăл тăрăх çаратса çӳрекен ушкуйник-хурахсене чарас тесе. Ун чухне те çынсем Атăла туслăх юханшывĕ тăвас тесе тăрăшнă...
Эпĕ, Атăл çинчи мăн плотина çине пăхса, Патăръелĕнчи Ватулха çырми урлă хывнă чĕнтĕрлĕ кĕпере аса илтĕм. Тен, Алексей Филиппович çав кĕпер çинче шăп та лăп çак Атăла хăçан тата епле пĕвелĕç-ши тесе шухăша кайса тăнă?..
Чĕнтĕрлĕ кĕпер... Алексей Талвир çырнă произведенисене манăн çав чĕнтĕрлĕ кĕперпе танлаштарас килет. Вăл — ыра ята тивĕçлĕ чаплă писатель, вăл, чăнах та, ытарайми хайлавсем çырса, халăх чĕри патне ĕмĕрне манăçми чĕнтĕрлĕ кĕпер хывнă...