Çул çинче
Ирхине. Хĕвел тухса сарăлсанах çичçĕр çитмĕл тĕcлĕ çеçке-çулçă çинче симĕссен-кăваккăн, хаклă ахах-мерчен пĕрчисем пек ялтăртатса курăнакан сывлăш шăрçисем куçсене ачашлаççĕ. Хĕвел тухнипе пĕрлех чечексем те хăйсен куçĕсене ытларах чарса савăнăçлăн пăхма тытăнаççĕ. Сатри вĕçен кайăксен концерчĕ уççăн та илемлĕрех янăрама тытăнать, кӳлĕ хĕрринче карăш картлатни, вăрман хĕрринче куккук куклани, ял енче автансем шарлатса авăтни, аслă улăха шăрçа пек сапаланса тухакан кĕтӳри выльăх сассисем тата ытти пĕтĕм чĕрчун сассипе пĕрлешсе пĕр сасă пулса кайнипе, темле симфониллĕ сумлă кĕвĕ янăранă пек туйăнать. Ку янăрав итлесе тăранма çук канлĕ, хаваслă. Ку сасăсем чĕрене çамрăклантараççĕ, чуна çĕклентереççĕ, пурăнас килтереççĕ пурнăçа. Чĕре паттăрланать. Çакăн пек вăхăтра пĕтĕм çĕршыва ыталас килет вара. Çакăн пек пуçланать çĕнĕ кун.
...Канаш станци чылай аякка, хыçа тăрса юлнă. Поезд сăрта хирĕç хулленрех, васкамасăр, чух хашлатса улăхать. Унăн йышлă кустăрмисем вĕçсĕр вăрăм чугун çулĕ тăрăх илемлĕ кĕвĕ каласа пыраççĕ. Халиччен поезд çине ларман çынна çав кĕвĕ тата илемлĕрех илтĕнет.
Уçă чӳречерен вакун ăшне вĕçсе кĕнĕ сарă лĕпĕш, иккĕмĕш ĕретри полкă çинче çывăракан Праскийĕн пиçсе çитнĕ панулми пек пичĕ çине ларчĕ те, хăйĕн çепĕç урисемпе ăна кăшт кăтăклантарчĕ. Праски, ыйхи иртме пуçланипе, канлĕн анасларĕ. Шуйханнă лĕпĕш тепĕр пятçăмарти çине куçса ларчĕ. Вăл хăйĕн сарă та çемçе çуначĕсемпе вăранакан хĕре питĕнчен ик-виçĕ хут лăпкаса ачашларĕ. Праcки маттур аллисемпе лĕпĕше хупларĕ.
— Ах, епле эсĕ кăтăкласа çӳреме вĕреннĕ... Лекрĕн-и! — терĕ вăл çемçе сассипе, сарă лĕпĕше пӳрни вĕçĕсемпе тытса илсе. Вара айăпсăр «чуна» вакун чӳречинчен кăларса ячĕ. — Асту, кайăксенчен сыхланса çӳре! — терĕ вăл ăна. Лĕпĕш часах куçран çухалчĕ.
Пуйăс вĕçтерет малаллах. Вакун кустăрмисен илемлĕ кĕвви Праские те килĕшрĕ. Çав кĕвĕ ăна колхозри каçсенче Ваçли хут купăспа вылякан кĕвĕ пекех туйăнать.
Акă пуйăс вăрман хĕрринелле тухса пырать. Ак, тинĕс пек хумханакан шăркана ларнă ыраш пусси. Кăçалхи ырашăн хăмăлĕ хăмăш пек, пучахĕ чакан пек, тĕшши пăрçа пек пуласси паллах; ак талкăшпех ем-ешĕл пустав сарса пăрахнă евĕр çуртырри; ав лере, инçех мар, ял. Ял тулашĕнче, казармăсем пек, вĕр-çĕнĕ вăрăм çуртсем тăсăлса лараççĕ. Пĕр çурчĕ çинче çӳлĕ мачтăсем. Ку — колхоз клубĕ е правленийĕ пулас; ак, пĕр ушкăн Праски пекех çитĕннĕ хĕрсем. Вĕсем ирех тăмрасемпе хаваслă юрăсем юрласа пыраççĕ: чашкăрса пыракан пуйăса шурă тутăрсемпе сĕлтсе ăсатаççĕ. Вĕсем çум çумлама каякансем. Ак, хĕрсен пуçĕ тĕлĕнче пĕр тăри: «ĕçле-ĕçле çи, ĕçле-ĕçле çи!» — тасе сышлăшра пĕтĕрĕнет; ак, телефон пралукĕсем çинче пĕр ушкăн чĕкеç, вĕсем халь çеç юрласа пыракан хĕрсем пек чĕвĕлтетсе юрласа лараççĕ.
Пурнăç! Пĕтĕм пурнăç картинланса курăнать вакун чӳречинчен.
— Эх, аван-çке, пит те аван капла, ярăнса пыракан пуйăс чӳречисенчен чĕрĕлекен тĕнче илемĕ çине пăхса пыма! Эх, анненеччĕ... аннене çакăн лек çӳреттерсе кăтартасчĕ манăн пĕрре. Курман вĕт вăл, мĕскĕн... — терĕ те ăшра Праски, тарăн шухăша кайрĕ.
Амăшĕ вĕт-ха ĕмĕрне те питĕ тумтир тăхăнса курман, шавах пуянсем патĕнче ĕçленĕ, куççульсĕр çăкăр çиеймен. Хĕлле пулсан, тен, тытăнса каçченех чăпта çапнă; çулла — пуянсенне тырă вырса çӳренĕ; çăварнисем иртсен, ытти хĕрсем йĕтĕн пирĕ тĕртнĕ, унăн амăшĕ чăпта çапса ларнă...
Ăратлă сысна пек мăнтăрланнă пуян Селевер арăмĕн хура çĕлен сăнниллĕ аскăн чĕлхи, ăна киревсĕр, намăсла сăмахсемпе каса-каса татнă, йăвăр ĕçе туя айĕнче ĕçлеттернĕ. Çапла иртнĕ Праски амăшĕн хĕр ĕмĕрĕ. Арăм пулсассăн та унăн пурнăçĕ юсанман. Çаплах çитмен пурнăç каснă. Чухăн çын нуши хăйĕнчен те малта-мĕн! Праски ашшĕн пур пек пурлăхĕ те: мунча пек пĕчĕк пӳрт, пĕр ĕмĕре яхăн ларнă кив арпалăх манерлĕ кĕлечĕ тата виçĕ хăлаçлă вăрăм пуши анчах пулнă. Унăн пур савăнăçĕ те çутă хĕвелре çеç пулнă. Хĕвел ăна — шăнсассăн — ăшăтнă, йĕпенсессĕн типĕтнĕ, хурлансассăн — кăмăлне уçнă.
Праоки хăй мĕнле çуралнине пĕлмест ĕнтĕ. Ашшĕ-амăшĕ ăна калама çук юратнă. Акă ун ача чухнехи кунĕсем: вăл хăйсен пĕчĕк пӳрчĕн пахча енчи тăпра çинче «теттесемпе» выляса ларать. Унăн умĕнче пушă шăрпăк йĕпписем, çĕтĕк-çатăк тутăр татăкĕсем, тусанлă пуканесем. Урам енне тухса вылясан, кӳршĕри пуян Макар хĕрĕсем çӳçрен тăпаласа е «теттисене» вăрласа каясран хăрать. Акă ăна амăшĕ: «Праçук, çулă пăтă çиме кĕр!» тесе чĕнет кантăкран. Анчах пӳрте кĕрсен, çулă пăтă мар, хĕреснамĕш кӳрсе панă шывĕ анчах-мĕн. Сĕт-турăх сайра хутра кăна. Праçукшăн çĕве шывĕ те сĕткенлĕ апат пулнă. Каярахпа Праçукăн ашшĕ вилсе каять.
— Ах, асап-çке аттесемсĕр ӳсме, — тесе илет Праски. Ун ашшĕне чăпта хуçи Селеверĕн ăйăрĕ, утă пама кĕрсен, урипе кукалесе касса пăрахнă... Праски аван астăвать: унăн ашшĕ хĕл кунĕсенче яланах Селевер патĕнче ĕçленĕ, çулла пулсан — кĕтӳ кĕтнĕ.
Праски вăрăммăн сывласа илчĕ.
Иртнĕ кунсем. Иртнĕ çулсем. Праски хăй ашшĕ пуçне вăхатсăр çинĕ Селевер патĕнчех пурăннă, çавăнтах пулнă ун амăшĕ те. Вĕсем иккĕшĕ Селеверăн путексемпе пăрусем хупакан лупас айĕнчи мунча пек пӳртĕнче пурăннă. Хĕл кунĕсенче хăйсен пĕчĕк пӳртне кайса та курайман. Ăна кĕрт шăлса лартнă, хутма вутă та пулман.
Селевер патĕнче чухăнсем вăхăчĕпе çур яла яхăн ĕçленĕ. Праски те унтах «йĕп ачинчен» «курăс ачине» çитнĕ. Амăшĕпе иккĕшĕ те чăпта ĕçĕнчех пулнă. Ун амăшне час-часах хуçа арăмĕ мунчана илсе кайса, хăйĕн хуп сарнă çара çуна сарлакăш çурăмне çума сĕннĕ. Праски амăшĕ итлемесĕр тăма пултарайман. Апла тумасан çăкăр паман. Ылханлă саманара пĕчĕк Праçукпа ун амăшĕ пеккисемшĕн типĕ çăкăра тăвар пусса çиесси те вĕри куççулĕсĕр лекмен.
Ытла та хĕн пулнă çав ĕлĕк кулак патĕнче чăпта çапса пурăнакансен пурнăçĕ... Кашни кунах ирхи шурăмпуçпе тытăнса çурçĕрччен мунчала тусанне çăтса ларсан та, темĕн пек чун татса ĕçлесен те, выçăллă-тутăллă çеç пурăннă... Халь акă... халь эртелте ĕçленĕ чух, ирĕклĕн ĕçлетĕн, укçине те лайăх тӳлеççĕ. Çитменнине тата, маттур ĕçлекенсене тĕнче курса çӳреме яраççĕ... Экскурси теççĕ. Таçта çитсе курма та пулать.
Çапла шухăшласа илчĕ Праски.
Поезд ыткăннăçемĕн ыткăнать малалла. Вакун чӳречинчен пăхса пыракан Праски куçĕ умĕнчен паçăрхи пекех аслă ыраш пусси тинĕсĕ, талкăшпех сип-симĕс те ем-ешĕл пустав сариă пек çуртырри уйĕ, колхозлă ялсемпе вĕсен чечекри сачĕсем, шур тутăр сĕлтсе ăсатакан хаваслă çамрăксем вĕлтлетсе юлаççĕ. Акă, ăнсăртран, Праски пĕр чикĕ юпи çийĕнче çерçи хурчăки путенене тăпăлтарса ларнине асăрхарĕ. Ах, шел-çке, шел, ăна! Путене хурт-кăпшанкă пуçтарать, хурчăки мĕн тăвать-ха?..
— Кшуй, кшуй! — терĕ вăл чӳрече витĕр.
— Мĕн эс, хĕрĕм, чăхсене хăвалатни? — терĕ пĕрле ларса пыракан Таниле Микулайĕ, чылаях ватă чăптаçă.
— Çук. Çерçи хурчăки путенене тытнă та...
— Усал вăçенкайăк вăл хурчăка таврашĕ. Пĕлтĕр çапла, çич-сакăр чăхха, самай хĕрсе çăмарта тăваканнисенех, тытса пĕтерчĕ.
— Микулай пичче, хурчăка тенĕрен, çав «Хурчăка Мĕтрик» çинчен калакан халап каласа парăр-ха, ахаль ларса пыриччен итлер. Эп çав халапа тахçанах çырса илесшĕн те, саманчĕ тӳр килсех каймасть, — сăмах çумне хутшăнчĕ Лавренти, Праскипе Микулай эртелĕнчех ĕçлекен йĕкĕт.
— Çырсан чăнах та аван пулмалла вăл. Чăн пулнă теççĕ ăна, — хушса хучĕ çӳлти полкă çинче выртса пыракан Ярки Ваçлийĕ.
— Ĕнтĕ, чăнĕ-суйи паллах мар та, калаçаççĕ. Çакăн пек пулнă ун историйĕ, — терĕ Микулай пичче хăй калавне пуçласа: — Хамăр ялтан инçех мар, леш Çĕнир шывĕ еннелле пĕр «Юман кӳлли» ятлă кӳлĕ пур вĕт-ха? Çав кӳлĕ тапнĕçемĕн типсе пынă. Ĕлĕк авал çав кӳлĕ тавра этем пуç чикме çук чăтлăх хура вăрман кашласа ларнă. Вăхăтла çав вăрман варри темиçе пин хура çĕлен пĕр харăс шăхăрнă пек е аскăн арçури ушкăнĕ тискеррĕн çуйăхнă евĕр ашкăннă. Çав кӳллĕн тарăнăшне никам та пĕлмен, виçме те май пулман. Пĕрре çапла, çакăнта темиçе ĕмĕр хушши вăрман хуçи пулса ларнă ватă юмана пĕр уяр аçа çапать те, пушар сиксе тухать... Темиçе эрне хушши тăсăлнă урăм-сурăм вутпа пĕтĕм вăрман сайралса юлать. Типĕ çанталăк тăнă пулас. Çавăн хыççăн, вăхăт нумай-и, сахал-и иртнĕ, пирĕн пулас ял вырăнне пĕр ачаллă арăм пырса вырнаçать. Çав арăмăн тăван ывăлне пĕр ачасăр улпут илсе кайнă, тет. Вара вăл, улпутăн ача пăхакан хĕрарăм тарçипе пĕр каварлă пулса, ун урлă усрав ача арман пĕвине путнă тесе сăмах сарнă та ачине илсе пирĕн çĕршыва тарнă, тет. Ывăлĕ «Мĕтрик» ятлă пулнă. Мĕтрик вунçичĕ çула çитсен, укçине ăçтан тупнине калама пултараймастăп, çичĕ пӳлĕмлĕ пысăк ампар тата пĕчĕкрех пӳрт туса лартнă. Шутласан халап пек те, авалтан юлнă сăмаха çеç калатăп сире. Çав Мĕтрик, пĕрре, паçăр асăннă «Юман кӳлли» хĕрринчен çичĕ çулхи хĕрача тупнă, тет. Хĕрачи хăйĕн ашшĕ-амăш ăçтине те, вĕсем мĕн ятлине те пĕлмен тата хăй ятне те астуман. Мĕтрик ăна, килне илсе таврăнса, «Кĕлпустан» тесе ят парать. Тĕне кĕмен чăвашсем хушшинче «Кĕлпустан» тенĕ ятсем чылайччен çӳренĕ. Çулсем иртнĕçемĕн иртсе пынă. Çав Кĕлпустан, вунçичĕ çула çитсен, Мĕтрикĕн кĕçĕн арăмĕ пулать. Ăна вăл çиччĕмĕш арăмĕ вырăнне шутланă. Унăн çичĕ пӳлĕмлĕ кĕлетĕнче çичĕ арăм пурăннă, кашни арăмĕн пӳлĕмĕнче пĕрер саламат çакăнса тăнă имĕш. Хăшĕ айăпланать, вара, çав айăпа кура, Мĕтрик саламатпа вĕтеленĕ çурăмран...
Анчах çапах та, кĕçĕн арăмĕ упăшкине парăнман. Мĕтрик вара ун ури тупанне йĕп çапнă, хăш чухне леш çапах та ним пулман пек ташланă. Эх, мĕншĕн эп кĕнеке çыракан пулман-ши? Тем çырнă пулăттăм çав истори çинчен. Вĕренмен çав. Вĕренме та май пулман пире... ...Пĕрре çапла, çимĕк умĕн, лăпкă тӳлек ир, пĕтĕм чĕрчун хаваслăхпа вăраннă вăхăтра, Мĕтрик чĕркĕмĕл пек тăрă, сиксе юхакан çăл кутĕнче çăвăнса ларнă. Çăвăннă чухне вăл хăйĕн кĕçĕн арăмĕ пынине те асăрхайман. Çын çунатне çын курма юраман имĕш. (Мĕтрик çунатлă пулнă, тет.) Вара вăл, ывăннă кăвакарчăн пек пĕчĕк çуначĕсене ластăрах сарса ӳкнĕ те урăх тăрайман! Ерипен хупнă вăл хурчăкалла куçĕсене. Çав вăхăтра çав таврари пĕтĕм вĕçен кайăксем хурлăхлă юрă юрласа янă. Пĕтĕм тискер кайăк акăш-мăкăш сасăна хаяррăн уласа янă имĕш. Тĕлĕнмелле!.. Виçпӳртсем шавах аса илсе юмахлаççĕ вара çак аваллăхран юлнă халапа.
Ну, мĕн тăвăр эсир? Кайран хăй те пуçне çиет Кĕлпустан.
Çав тери юратнă вăл упăшкине тата çав тери курайман. Упăшки вилсенех, çав «Юман кӳлли» хĕррине пырса, паçăр асăннă уяр аçа çапнă юман тĕлĕнче шăтса ӳснĕ çамрăк юманран çакăнать. Çавăнтан вара тĕпсĕр кӳлĕ те «Юман кӳлли» текен ят илет.
Чăннине, çунатлă пулман пуль те ĕнтĕ çав Мĕтрик, халăх халапĕ çапла калать. Каскалас ĕçе пите юратнă вăл, темиçе кирлĕ- кирлĕмарсем шутласа кăларнă. Кĕçĕн алăк пысăкăш çунатсем туса, кĕлетсем çинчен сикетчĕ, тет, имĕш. Вара ăна «Хурчăка Мĕтрик» тесе, киревсĕр ĕçсем тăвакан çын вырăнне шутлама тытăнаççĕ. Ун чухне аэроплансем пулман вĕт. Сывлăшра вĕçессе те шутламан, ун çинчен шухăшлама та хăранă. Астăватăр-и, епле эпĕ пĕлтĕр акатуйĕнче хам та хурчăка пекех улăхса кайрăм? Çавăн чух пĕтĕмпе пĕр аллă çул таран çамрăкланнăн туйăнчĕ... Э-э, кам шутланă хальхи ырлăха курасса? Вăхăт иртет вĕт. Вара, пурăна киле, ял та пысăклана пуçланă... Хурчăка Мĕтрикĕн темиçе сыпăкри тăхăмĕ тетчĕç Сăрмакай пуяна. Вăл «Юман кӳллине» лаках курăс тултарса мунчала тăватчĕ. «Ман асатте кӳлли ку, ман кӳлĕ», — тесе пĕр çынна та яхăнне те ямастчĕ. Куштансем ун майлă пулнă ĕнтĕ, ялти ятлă çын вĕт, мĕн тăвăн эс? Эрех тĕнчене тытнă ун чухне. Çавăн патĕнче «хырăм тăрантрăм» эпĕ. Çĕрĕн-кунĕн йытă пек ĕçлеттеретчĕ. Çур ĕмĕрĕм иртнĕ ун чăптине çапсах...
...Революци хыççăн, шалçи тулчĕ вара Сăрмакайăн. Хĕрлисем яла пырсан, революцие хирĕç тăнăшăн пуппа иккĕшне илсе кайрĕç те... вĕсем вара çавăнтанпа çук. Çав вăхăтсенче ун «аслашшĕ кӳлли» тавра хальхи пек ешĕл пурçăн тăслĕ ем-ешăл хăмăш та лăпкă çилпе чăшăлтатса лармастчĕ. Унта лутра сарă хаях та шапа лăйми анчахчĕ. Халĕ хăвăр та пĕлетĕр — унăн тавра сад, çĕнĕ сад. Çавăнтах колхозăн кирпĕч завочĕ сарăлса ларать. Çĕнĕ «Юман кӳллинчен» тытнă пулăсем те пит аван апат вара.
— Эх-эх-ээх курнă ĕнтĕ, тӳснĕ! Халь пирĕн çамрăксен пурнăç-и вăл, рай! Пурнăç мар, хаваслăх анчах!..
Вăт çапла, ачамсем, çапла... Пирĕн ялта тата тепĕр тĕлĕнмелле çын пурăннă. Али тесе чĕннĕ ăна. Вăл хăйĕн сĕрме купăсне сĕрсе ярсан, йĕрсе ларакан — кулса яма пултарнă; уксах — ура хуçса ташланă, кулакан — йĕрсе яма пултарнă, ĕрĕхсе кайнă туй ăйрисем — чарăннă, ывăннă лаша — татах вунă çухрăм чупнă, теççĕ.
Итлесе ларакансем пурте кулса яраççĕ.
Микулай пичче халăх чĕлхи çине авалран çырăнса юлнă вăрăм роман сыпăкĕсене пĕр кĕнекесĕрех, кĕскен каласа пачĕ. Ун калавĕ чылайăшне тĕлĕнтерчĕ, хăшне култарса та илчĕ.
Çамрăксем Микулай пичче каланине хăть хăçан та ырă кăмăлпа итленĕ. Вăл поезд çинчи çамрăксемшĕн те чăпта çапнă çĕрти пекех юратнă юлташ пулчĕ.
Поезд, ик-виçĕ хут умлăн-хыçлăн кăшкăртса, пĕчĕк вăрман витĕр çурса тухрĕ. Вăл кăшкăрнине хирĕç таçта аякра тепĕр поезд кăшкăртнă пек туйăнчĕ те лăпланчĕ. Пăравус васкамасăр, мăнкăмăллăн сывласа чашкăрать. Ун трубинчен палкаса тухакан хăмăр-кăвак тĕтĕм йăвинса, пĕтĕрĕнсе вĕçсе ирĕк уйсем çийĕнче ирĕлет.
...Поезд çине малтанхи хут ларсан, вăл хуть кама та хумхатса тĕлĕнтерет. Праски, халиччен Шупашкарта çеç пулнă чăптаçă, ударницăсен слетне çеç автобуспа кайса курнăскер, вăрăм çула малтанхи хут тухнă. Халь ĕнтĕ вăл — куçпа виçме çук симĕс уй-хирсем урлă кайса ĕмĕр юрпа витĕннĕ çӳлĕ тусемпе шăрăх енчи нихçан çулçă тăкман ешĕл вăрмансем патне çитсе курма, темиçе хулана курса паллашма экскурсие тухнă ударница-чăптаçă.
Праски çитĕннĕ хĕр. Мăшăр кăвак пурçăн лентăпа явса çивĕтленĕ çивĕтсем, тулли кăкăрне тăп тытса тăракан хура чĕнтĕрпе тытнă шурă саппунĕ, тата çыпăçуллă алăпа тунă чăваш тĕриллĕ сатин кĕпи унăн килĕшӳллĕ пӳне тата ытларах илемлетеççĕ. Кăвак кăвакарчăнăнни пек куçăюем, пиçсе çитнĕ панулми пек сăн-пичĕ яланах уçă кăмăллăн ялкăшаççĕ. Трак районĕнчи «Стрела» ятлă чăпта çапакан эртел ятне илтсенех, куç умне тӳрех çак уçă кăмăллă хĕр — Праски тухса тăратъ. Вăл иртнĕ сезонра та, Чăваш республикĕ 15 çул тултарнă ячĕпе пыракан производствăлла похода хутшăнсан, хăйĕн планне 200 процент тултарса, 2150 чăпта тĕртме ĕлкĕрет. Праски хăй тĕртсе тунă чăпта пирĕн çăмăл промышленнăçра тавар тĕркисене чăркĕмĕллĕ паха тарă пулса тăнине, вăл пулмасан, ун вырăнне хаклă пир-авăр е çитсă таврашĕ тивĕçсĕр сая каясса та лайăх ăнланать. Çавăнпа вăл хăйăн ĕçне пикенсе туса пырать.
Иртнĕ хĕл те Праскисен «Стрела» эртелĕнче, çĕнĕрен лартнă мастерской ĕлкĕрейменнипе, чăпта тĕртекен бригадăсем уйрăм пӳрт-çуртсенчех ĕçленĕ. Çавах та ĕç аптраман. Çитес çулта, мастерскойра ĕçлеме тытăнсан, «Стрела» эртелре чăпта çапас ĕç пушшех те пысăк ӳсĕмсемпе малалла каймалла.
Праскипе пĕрле экокурсие тата тăхăр çын каяççĕ. Вĕсем пурте чăпта ĕçне маттур туса пыракан паллă ударниксем. Çавăнпа та вĕсене Чăвашкультпромсоюз, пысăк преми парса, инçетри экскурсие Кавказа кайса килмелле тунă. Çул майĕпе вĕсен Мускавра, таврăннă чух — Сталинградра чарăнса тăрса, çав хуласенчи паллă заводсемпе тата Мускаври çĕр айĕнчи чугун çулпа (метропа) паллашмалла пулнă.
Çул çинче пирĕн чăптаçă-экскурсантсем, пурте пĕр çĕрлĕн пулса, вăхăта пĕр-пĕринпе савăнăçлăн калаçса ирттереççĕ.
* * *
Поезд, ерипен шăвăнса, Мускавалла пырса кĕрет. Чугун çулăн икĕ енĕпе те тĕрлĕ фабрик-заводсем сарăлса лараççĕ. Вакун чӳречинчен пăхмасăр никамăн та чун чăтмасть. Темиçе юппа сарăлса кайнă чугун çулсем тăрăх унта та кунта пăравус хашкани, вĕсем кăшкăрашни илтĕнет. Поездсем кĕрлесе çеç иртеççĕ.
— Акă Мускав! Тахçантанпах курас килнĕ аслă хула, хуласенĕн пуçĕ — Мускав куç умне тухса тăрсан, хăйне халиччен курман çынна тӳрех ăсран ярать, тĕлĕнтерет. Кăкăртан сиксе тухас пек таклаттарса тапать хаваслăхпа çĕкленнĕ чĕре! Умра Совет столици — аслă Мускав...
Мускавра
Кам кăна çук-ши Мускав хулин аслă вокзалĕсенче? Кам çеç килсе кĕмест-ши çак вакзалсем урлă чаплă Мускава? Калама çук аслă çĕршывăмăрăн тĕрлĕ кĕтессисенчен, çамрăк пионерсенчен тытăнса шуралнă стариксене çитиччен, тĕрĕ чĕлхеллĕ халăх çыннисем çак чаплă Мускавра, çĕршыв чĕрине тĕрлĕрен ĕçпе е юриех курма пуçтарăнаççĕ. Инçетри хĕвелтухăçĕнчен, хĕвеланăçĕнчен, пăрлă çурçĕртен, шăрах кăнтăр çĕрĕсенчен куллен умлăн та хыçлăн чашкăрса пыракан поездсемпе шутсăр халăх Мускава килет е каялла таврăнать.
Шавлать Мускав. Кĕрлет Мускав. Хуранри шыв вĕренĕ пек вĕрет унăн варри. Чаплă Мускав хăватлă Мускав!
Мускав пĕтĕм çĕр чăмăрĕ çинчи пролетарисен — ĕç-çыннисен столици. Çавăнпа та Мускава курасшăн çĕрĕн пур пайĕнчи ĕçхалăхĕ те пĕтĕм чĕререн тĕмсĕлет. Çавăнпа та «Мускав» тенĕ сăмах пĕтĕм ĕç этемлĕхĕн чĕрине хаваслантарать, паттăрлантарать. Анчах çак хушăрах Мускав ячĕ чул чĕреллĕ юнĕçенсене хаяррăн çӳçентерет, тарăхтарать, кĕвĕçтерет, сехĕрлентерет.
Вокзал шавĕ хăватлăн янăрать хăлхара. Кăткă пек кĕшĕлтетекен тĕрлĕ чĕлхеллĕ халăх калаçнине пĕр-пĕрне сасă паракан пăравуссен уçă сассисем пĕр тĕвве пĕрлешсе кĕвĕленеççĕ. Ытарма çук илемлĕ, анкарти пек аслă вокзал!
Пĕр самант хушши тĕлĕнсе тăнă хыççăн пирĕн чăптаçăсем туристсемпе экскурсантсене кĕтсе илекен пĕр тараватлă çынпа пĕрле Мускав хулинелле тухрĕç.
Акă Мускав варри. Акă Хĕрлĕ площадь. Кремль. Унăн пĕлĕтелле кармашакан башнин ылтăн тĕслĕ тăрри инçетренех йăлтăртатса курăнать. Çав башня çинчи сехет кашни каçах, çурçĕр тĕлĕнче, 12 сехет çапсассăн, «Коминтерн» радиостанци урлă пĕтĕм çĕр чăмăркки тавра çĕнтерӳллĕ «Интернационал» юррине янăратать. Çав сехетех кашни çапмассерен пĕтĕм тĕнчери пролетарилле революци тĕнчипех çĕнтересси çывхарнине пĕлтерет. Мĕншĕн тесен революцийĕн тĕп штабĕ — Мускавра, Кремльте. Кремльпе юнашарах — мавзолей. Мавзолейре — ĕмĕр вилми Ленин.
Мускав. Унта çăра пĕлĕт пек халăх. Йĕпкăн хура курăнакан шăнкăрчă кĕтĕвĕ пек иртсе пĕтейми автомобильсем вĕркĕшеççĕ. 10-12-шер хутлă çуртсем çине пăхсан, картуз та хывăнса ӳкет. Илемлĕ туй кӳмисем пек трамвайсем сумлă шăнкăравĕсемпе янăратаççĕ. Пĕрре ярса пусатăн-и, е мăшăр куçна хупса илетĕн-и, санăн умăнта кашни расах çĕнĕ сăн-сăпат, çĕнĕ картинă уçăлса пырать.
Праские Мускавра пĕр çимесĕрех темиçе кун пуранассăн та туйăнчĕ. Çапла тĕлĕннипе вăл, çĕр айенчи Мускава алма мрамăр картлашкасем çине çитсе тăнине те асăрхаймарĕ. Акă вĕсем, хăй тĕллĕн шăвакан пусма çине тăрса, вăтаннă пек именсе, пĕр сисĕнчĕксĕр çĕр айне анса çухалаççĕ. Аяла анса çитсессĕн — тепĕр Мускав, çĕр айĕнчи çĕнĕ Мускав.
Кунта хаклă йышши шурă мрамăр чулĕнчен тунă стенасем çинче, куçкĕски çинчи пек, пурте курăнать. Унта ху мĕлкӳех санпа пĕр харăс, юлташу пак хаваслăн, уçă кăмăллăн, савăннипе сана тем каласшăн пек пырать. Шутсăр лампăллă электричество люстрисем çĕр айĕнчи Мускава çĕр çинчи пекех йăлтăртаттараççĕ. Ак темскер музăк пек янăрарĕ. Харăссăн çаврăнчĕç чăптаçăсам. Инçе те юлман, çӳлти пекех илемлĕ вакун, анчах ку тата темиçе хут чаплăрах. Пăхсан, куçсем шарăçса каяççĕ: ку çĕр айĕнчи трамвай-мĕн! Вăл çитсе чарăнсанах ун кĕленче алăкĕсем хăйсем тĕллĕн яри уçăлаççĕ. Кĕме хăюлăх çитмест. Епле лармалла-ши çак симĕс пуставлă, пружинăллă дивансем çине? Пурте кĕрсе вырнаçнă хыççăн, кĕленче алăксем хăйсем тĕллĕнех таччăн хупăнаççĕ те... трамвай вакунĕ, сигнал парса, хускалать. Чӳрече витĕр васкавлă Мускав çыннисем вĕлтлетсе юлаççĕ; куçкĕскиллĕ мрамăр стенасем çинче икĕ енĕпе татах та икĕ трамвай пынă пек, мĕлкесем ăмăртаççĕ. Кашниех ĕлĕкрех «Чике Якур — хур сухал» çĕр айĕнчи ылтăн алăклă кĕленче çуртра пурăнни çинчен çĕрĕ-çĕрĕпе тăснă халап аса килет. «Тен, чăнах та çав халапри пурнăç мар-ши ку? Епле-ха, çĕр айĕнче çӳлтинчен те аванрах?» каллех тарăн шухăша каять Праски, Праски çеç мар — ыттисем те.
— Тĕлĕнмелле! — терĕ Микулай пичче те хуллен, сăмахне каланă майĕпе аллисене пĕççи тăрăх çапса...
— Çапла, Микулай пичче. Большевиксем тунă вĕт кăна, — тет ăна хирĕç Ваçли.
— Шупашкарта çакăн пек пулсанччĕ!.. Эх, пăх-халĕ, ав, епле, хĕвел пекех ламписем!? — тĕлĕнет Петĕр.
— Ламписем çитес кĕркунне хамăр колхозра та ялтăрĕç акă... Çĕр айĕнчи хула Шупащкарта кирлех те мар, пĕчĕкçĕ-ха вăл. Халь унта автобуссем йышланаççĕ ĕнтĕ, — тет ăна хирĕç тепри.
Трамвай музыклă сигналпа каллех чарăнчĕ. Кĕленче алăксем хăйсем тĕллĕн яриех уçăлса кайсан, пирĕн экскурсантсем çĕр айĕнчи Мускавран çĕр çинчи Мускава — Сокольники садĕнчи станцăна, каллех мĕлке курăнакан мрамăр пусмасемпе улăхса тăчĕç. Вĕсене садри вĕçен кайăксем ачаш чĕлхеллĕ юрăсемпе сума сурĕç.
Аллейăри пĕр лапсака тăрăллă çамрăк çăка çинчи саркайăк уйрăммăнах Праские хисепленĕ пек туйăнчĕ.
Кунĕпе çӳресе Ленин мавзолейĕнче, зоопаркра, культурăпа кану садĕнче, тĕрлĕ музейсенче пулнă хыççăн, экскурсантсен татах тем чухлĕ курмалли юлнине пăхмасăрах, хĕвел Мускав хыçне анса çухалчĕ. Мускав мĕльюнлă лампăсемпе çунса йăлтăрташма тытăнать.
Тепĕр кун каллех поезд çине... каллех вăрăм çул. Мускавран трухса Сочие çитиччен 2 500 çухрăм рельсă тăсăлать. Умра — Подольск, Тула, Орел, Белгород, Харьков, Майкоп, Туапсе т. ыт. хуласем те.
Мускав аслă, Мускав пысăк, Мускавăн темĕн те пур. Станцăри пăравуссем каллех инçе çула хатĕр. Вĕсен сассисем Мускава тепре çаврăнса çитиччен вăхăтлăха сывпуллашнăн туйăнаççĕ.
Вакун чӳречисенчен халиччен килнĕ чухнехи пекех — аслă тинĕс пек ыраш пуссисем, хуллен кашласа ларакан пĕчĕк вăрмансем, сип-симĕс пустав сарнă пек сарăлса выртакан ем-ешĕл тулă уйĕсем, улăхсем, ялсем, садсем тутăр сĕлтсе ăсатакан хĕрсемпе пралук çинчи чĕвĕлти чĕкеçсем курăнаççĕ.
Кашниех Мускава аса илет. Вакунăн пĕр кĕтессинче ларса пыракан чăптаçăсенчен пĕрне 60.000 çын шăнăçакан культурăпа кану паркĕ тĕлĕнтерет, тепĕрне музейри сĕм аваллăх япалисем, çынсем, вĕсен пурнăçĕ; пĕрне ĕлĕкхи кун-çула ывăç тупанĕ çинчи пек кăтартса тăракан картинăсем тĕлĕнтереççĕ; тепĕрне хальхи машинăсем е хула хушшинчи кăткă пек кĕшĕлтетекен капăр тумлă халăх, çĕр айĕнчи Мускав — метро ăнран ярать...
— Ах, мĕскер çук-ши çав Мускавра!?
— Епле ӳссе çитĕнеççĕ-ши çав слонсем?..
— Уписене астăвăр-ха тата?..
— Вăл мĕ-ĕн, çĕленсем вара!.,
— Удав текенни епле!.. Тăсăлсан, урам урлă карăнать çав. Атту, мĕн вăл пирĕн вăрманти çĕленсем? Пушă аври пысăкăшне куратпăр та: айуй, айуй! кăшкăратпăр вара...
— Леш çиллес тигăрĕсем, арăсланĕсем мĕнле тата?..
— Ирĕке кăларасчĕ вĕсене, мĕн хăтланĕç-ши?..
— Ан калаç та ĕнтĕ, пур çав тĕнчере темĕн те...
— Мана леш, бегемот-и-ха çав, носорог-и, шыв вăкăрĕ пит тĕлĕнтерчĕ. Пирĕн кĕтӳри ăратлă вăкăртан та пысăк вăл. Таçтан пĕтĕмпе, аякран шыва хумхантарса килет те, илемсĕр катмар тутине кăтартса, хăрах мăйракаллă пысăк пуçне шывран хăрушшăн çĕклесе кăларать. Унтан шыва сирпĕтсе тискеррĕн тулхăрать те, каллех шыва путать...
— Тĕвисем тата, тĕвисем!..
— Ха-ха-ха! Тупнă тĕлĕнме. Тĕвесем вĕсем Хусанта та, Йĕпреçре те кĕтĕвĕпех...,
— Тата леш, пысăк çăмарта тăваканĕ... Страус текенни... метр вăрăмăш хӳреллĕ вĕçен кайăкĕ? Павлин теççĕ-и-ха çав ăна? Вăт-тăк... да!
— Ниепле ытараймарăм эпĕ, леш халапри пек, сад варринчи çавра кӳлле. Варринче шурă акăшсем, темиçе тĕрлĕ кăвакалсем ишсе çӳреççĕ... тата кӳлли тавра, пĕчĕк тиха пек лашасене пĕчĕкçĕ тăрантассем кӳлнĕ те хĕрсе катаччи чуптараççĕ пĕчĕк ачасене. Тĕлĕнмелле! Ну, илемлĕ те...
...Ир пулать те каç пулать. Кун хыççăн кун пĕр евĕрлĕн иртеççĕ.
Поезд малалла ыткăнать. Хыçа аслă уй-хирсем, ялсем, тикĕс хирсем, каллех ялсем, чуллă хуласем тăра-тăра юлаççĕ. Кайсан-кайсан, Кавказа çывхарнă май, сăртсем курăнма пуçлаççĕ, тикĕс уйсем пĕтеççĕ.
Акă умра авалран хăй илемĕпе мухтанакан лучăрканчăк сăн-питлĕ, çӳлĕ сăртсемпе хупланнă Кавказ!
Пирĕн экскурсантсен поезчĕ, çав сăртсем хушшипе авкаланса, Хура тинĕс хĕрринелле шăвăнать. Акă поезд чăн-чăн Кавказ çĕрĕнче. Унăн пĕр енче — çулĕ те чăнкă, чуллă сăртсем; тепĕр енче — Хура тинĕс, аслă Хура тинĕс хыттăн шавласа выртать.
Кавказра
Кавказ тесен Каçпи тинĕсĕпе Хура тинĕс хушшинче выртакан сăртлă çĕре, Европăпа Кĕçĕн Ази çĕрĕсене пĕтĕçтерекен çĕр пăвăнчăкне калаççĕ.
Кавказăн хĕвеланăçĕ енче, Хура тинĕс хĕррипе выртакан кӳлĕ çумĕнчи айлăмсенче, ĕмĕр хĕлле пулман хĕвеллĕ çĕршыв выртать. Экскурсантсем çак вырăнти Сочи хулине çитсе чарăнаççĕ. Сочи —сывлăха юсамалли вырăн. Çак хулана, çак тавраша инçетри хĕвелтухăçĕнчен тытăнса сивĕ çурçĕртен, аслă Совет çĕрĕн пур кĕтессисенчен те кашни çулах темиçешер пин рабочисемпе колхозниксем тĕрлĕ чиртен юсанма е канма пуçтарăнаççĕ. Таврара ытарма çук ырă çутçанталăк. Ĕмĕр çулçă тăкман йывăçсемпе çеçкеленсе ларакан тĕрлĕ чечексем, çӳлĕ тусем çинчи ĕмĕр ирĕлми сивĕ пăрпа юр хăватне туймасăр лараççĕ. Кунта çӳлĕ, таçта çӳле кармашакан тӳп-тӳрĕ кипариссемпе метр тăршшĕ çулçăллă пальмăсем айĕнчен тухас та килмест. Ăçта пăхнă унта куçа шарăçтарса яракан чечексем. Вĕсен ырă шаршисем çын ӳт-пĕвĕнчи йывăрлăха çухатса, çĕре пусмасăр сывлăшра вĕçсе пынă пек туйăнтараççĕ.
Ĕлĕк кунта генералсемпе улпут таврашĕсем тата купцасемпе патшан тĕрлĕ чиновникĕсем анчах ашкăнса пурăннă. Рабочисемпе хресченсем унта ура ярса та пусайман. Ăçта унта çĕр çинчи «рая» пылчăклă хура çынсене кĕме? «Турă хушман — патша та хушман!»
Халĕ ун пек мар. Паян акă ĕлĕкхи чухăнран та чухăн хресчен хĕрĕ пулнă Праски те кунпа çитсе кĕчĕ. Унпа пĕрлех унăн ытти юлташĕсем те çитеççĕ. Вĕсем халĕ хăйсен хаваслăхĕсене ниçта вырнаçтараймаççĕ. Çамрăк Праскипе ватă Микулай пичче чĕрисем пĕр пекех, чăн телейлĕ савăнăçлăхпа тапаççĕ.
Çитсе пăртак каннă хыççăн, хĕвел аннă вăхăтра, чăваш чăптаçисем Сочири бендрарий паркĕнче пулаççĕ. Кунта хĕвел те ялти пак мар, Мускаври пек те мар, вăл анса лараспа тата илемлĕрех курăнать. Унăн хĕрӳлĕхне çухатнă вăрăм та йăваш çутă пайăркисем кипариссемпе пальмăсем çине ылтăн ярапасем çакса чечекленеççĕ. Каярахпа çав ярапасем куçран сисĕнӳсĕр çухалса пыраççĕ. Хĕвел çине куçа хĕсерех пăхсан, вăл тĕттĕмрех сарă ылтăн çунатлă арман пек е вут чечеклĕ хăвелçаврăнăш пуçĕ пек туйăнать. Тата каярахпа вăл йăмăх-хĕрлĕрех кăвар тултарса лартнă çатан кунтăк (лăпă) манерлех курăнать; унтан çав лăпă пысăкланнă пек пулса, хăй ӳссе пынă майăн, тинĕс хыçне хăвăрт анса çухалать. Хĕвел аннипе пĕрлех ешĕл-кăвак тĕслĕ хумпа шавласа (выртакан тинĕс пичĕ те тăхлан тĕслĕ тĕксĕм çутă сăнпа витĕнет.
Праски хаваслăхĕ чĕрине те шăнăçмасть. Вăл хăй мĕн курнине çырса та, каласа та пĕтереймĕ. Çапах та каçхине гостиницăна кĕрсе вырнаçсан, вăл амăшĕ патне çыру çырма васкарĕ.
Çакăн пек çырчĕ вăл хăйĕн çырăвне:
«Салам сана, юратнă анне!
Чи малтанхи йĕркерех эпĕ сана, анне, хама çуратса ӳстернĕшĕн тав тăватăп. Пĕтĕм чĕремрен ырă сунатăп сана. Эпĕ сан сăмахусене те манман: мана, хăвăн телейсĕр пулнă хĕрне, çуратнăшăн та эсĕ сахал мар вĕри куççуль тăкнă ĕлĕк. Анчах та халĕ çав кунсем инçете тăрса юлчĕç... Халĕ вĕсем ĕлĕкхи хăрушă халап пек анчах туйăнаççĕ. Çапах та, çав хăрушă халапа аса илсен, пĕтĕм çамрăк вăй-хăват пĕтĕçсе, тăшман çине ĕмĕр пусăрăнми хаяр çилĕ тăвăлса капланать.
Анне! Хам мĕн-мĕн курнисене эпĕ виç кун çырсан та çырура каласа пĕтерейрес çук. Халĕ Сочирен çыратăп. Кунта çитиччен, вара, темле пысăк хуласем те юлчĕç пирĕн хыçа, астуса та пĕтерес çук.
Кашниех çак юлашки улт-çичĕ çул хушшинче паллама çук ӳссе кайнă хуласем вĕсем. Ытарма çук Украина уй-хирне. Пирĕн патра ӳсĕçинччĕç çав яштакка топольсем, çав виноград тунисем! Килте радиопа Мичурин сачĕ çинчен каланине итлеттемĕрччĕ вĕт-ха, ун йывăçĕсем пурте ӳсеççĕ кунта.
Харьковра чарăнсах тăраймарăмăр та... вăл çав тери илемлĕ хула иккен! Картăчкăсем ӳкерме пĕлнĕ пулсан, пĕр пысăк арчапа çак ытарайми картинăсене туллиех ӳкерсе таврăннă пулăттăм. Азов тинĕсĕ хĕррине çитсен, сулахай енче, ешĕл чатăр айĕнче, Таганрог хули ларса юлать, сылтăм енче — вăхăтпа сирĕлми тĕтреллĕ, куçпа виçме çук аслă тинĕс пуçланать. Хумĕсем ăмăртнă пек пĕринчен пĕри малтан мала кайса инçете ыткăнаççĕ. Çак тинĕс Хура тинĕспе пĕрлешет. Халь эпир çав Хура тинĕс хĕрринче...
Тата пĕр тĕлĕнмелле лăпкă тӳлек ир, Кавказ тăвĕсем хыçĕнчен ылтăн хĕвел çĕкленсе çитсен, пирĕн поезд лайăх пынă çĕртенех, тарăн сивĕ нӳхрепе аннă пек, сĕм тĕттĕм çĕр айне кĕрсе çухалчĕ. Васкамасăр, ерипен сывласа пырать поезд ту тĕпĕнчи çĕр айĕнче. Темиçе хут та тухрăмăр çавăн пек. Тусем хушшинче пынă чух çӳлелле пăхсан, пăхма та хăрушă. Чăнкă сăртсем çумĕнче çакăнса тăракан темĕн пысăкăш чулсем, кĕç-вĕç татăлса анса, пирĕн поезда шăрпăк коробкисене лачăрах пусса ватнă пек ватассăн туйăнаççĕ. Çапла шутласан, пĕтĕм çан-çурăм çӳçенсе каять. Тусем хушшинчен тухатăн та, каллех чуна темиçе хут çамрăклантарса яракан талкăшпех сип-симĕс сад пахчиллĕ тенче пуçланса каять.
Донбасри сăрт пек купаланса тăракан çĕр кăмрăк куписемпе Майкоп таврашĕнчи нефть вышкисем халĕ те куç умĕнчех. Пирĕн çĕршыв пуянлăхне, анне, эпĕ мар, такам та çырса пĕтерес çук...
...Епле илемлĕ ӳсме пултарнă-ши кунта йывăçсем? Тата курортри канмалли çуртсем умне пырсан, вĕсем пĕтĕмпех хаклă ахах е мерчен чулĕ пек йăлтăртатса лараççĕ. Пусми картлашкисен икĕ енĕпе ĕмĕр çулçă тăкман сарлака çулçăллă йывăçсем ӳссе лараççĕ. Çавсенчен инçех те мар фонтансенчен сирпĕнсе тăракан тăрă шыв, хĕвел çутипе темиçе хутлă асамат кĕперĕ кăтартса, ылтăн шăрçасем сапнă пек йăлтăртатать. Вăхăтпа ху ăçтине те ĕненместĕн. Киле çитсен пурне те каласа тĕлĕнтерме пултаратăп ĕнтĕ. Çитĕ, анне. Çырса пĕтерес çук. Кунта кашни утăмрах çĕнĕ япала. Ыран ирхине Хура тинĕс çинче пулатпăр. Телейлĕ эпĕ, анне! Ĕлĕк пулсан, Шупашкара та кайса курайман пулăттăм.
Зойăна, Матрӳнене, Нинăна тата Арçение те уйрăммăнах — салам. Çырăва илсенех вĕсене тата ытти тантăшсене те вулаттар.
Чунтан юратакан Праçук хĕрӳ. Сочи,
Хура тинĕс хĕрри».
Праоки, çырăва хăй ăшĕнче тепĕр хут вуласа тухрĕ те, ăна, малтанах адрес çырса хатĕрленĕ конверта хурса пусма умĕнчи ещĕке тухса ячĕ.
Ыйхи вĕçнипе часах çывăраймарĕ вăл. Ун пуçĕнче тĕрлĕ шухăшсем çиçĕм пек çиçсе иртрĕç. Пĕр шухăшĕ çинче чарăнасшăн пулчĕ вăл, чарăнаймарĕ; тепĕр шухăшĕ çине куçрĕ, каллех çиçсе иртрĕ çав шухăшĕ те... Вара, юлашкинчен, Лавренти аса килчĕ. Лавренти те Праскишĕн тахçантанпах çунать, анчах Праски шанмасть ăна, ĕненмест. Юратнă пек те туйăнать вăл, юратман пек те.
...Праски нумайччен шухăшларĕ, вара гостининăн çемçе минтерне ачашшăн, çепĕççĕн ыталаса канлĕн çывăрса кайрĕ.
Çуртра нимĕнле сас-чĕвĕ те çук, лăпкă. Мал енчен часах Кавказ каçĕн чаршавĕ сирĕле те пуçларĕ.
...Тепĕр кунне ирех пирĕн экскурсантсем кĕленче пек асфальтлă çулпала, вĕр-çĕнĕ автобус çине ларса, Гагры хули еннелле çил пек вĕçтерчĕç. Аслă çулăн икĕ енĕпе ларакан темиçе тĕслĕ йывăçсем, вырăнĕ-вырăнĕпе, хăйсен ластра çулçисемпе машина çинче ларса пыракансене кăштăрт! пуçран ачашласа юлаççĕ. Çул хĕррипе ларакан чечексем те экскурсантсене ырă сунса пуç тайнă пек туйăнаççĕ. Машина час-часах темиçе кукăр тăвать. Хăшпĕр чух çул айккинчи çăра çулçăллă йывăçсем хушшипе инçетри Эльбруспа Казбекăн шурă тăррисем курăнаççĕ те каллех ешĕл çулçăсем хыçне пытанаççĕ. Совет çĕршывĕн чăн илемлĕ вырăнĕсем. Кунта кашни кĕтесрех тĕрлĕ çимĕç йывăççи сарăлса ларма пултарать. Сарлака çулçăллă пальмăсем айĕнче шăрăх хĕвелрен пытанма та ырă. Тата çак сад пахчи пек вăрмансем хушшинче çӳлĕ тусем тăрринчен юхса анакан чĕркĕмĕл пек тăрă шывсем шăнкăртатса юрласа выртаççĕ. «Боржом» ĕçес тесен, ăна çăлкуçĕнченех ăс та ĕç.
Экскурсантсем Гагры хулине çитсенех хăйсем ăçта çитнине те ăнланмарĕç. Те хула ку, те тусем хушшинчи вĕçĕ-хĕррисĕр илемлĕ чăтлăх сад? Гагры хулинче лимон, апельсин, виноград, лавр йывăççисем, хĕрлĕ йывăç тата ытти ачаш йывăçсем те çитĕнеççĕ. Тĕлĕнмелле кунти çĕршывран! Тĕлĕнмелле Кавказ пуянлăхĕнчен!
Çӳлĕ тусем çине улăхмашкăн çăмăл мар. Пирĕн тин çеç çитнĕ экскурсантсем çав тусем мĕн çӳлĕшне те пĕлмеççĕ-ха. Часах кăларса çитес пек туйăнать аялтан пăхсан. Çавăнпа та вĕсем Гагры хулине çитсенех, çав çӳлĕ тусем çине улăхса пăхма васкарĕç.
Акă хăпараççĕ вĕсем çĕлен пек авкаланса выртакан пĕчĕк çулсем тăрăх пĕлĕт çинелле. Ĕлĕк ку çулсемпе Абрек Заурсемпе Зелим Хансем анчах пытанса çӳренĕ пулĕ.
Халĕ вĕсен тăрне шутсăр туристсемпе экскурсантсем пурте хăпарса пăхма талпăнаççĕ. Çулĕсем питех те тăкăскă, хĕсĕк. Акă пирĕн экскурсантсем чылай çӳле улăхаççĕ. Вĕсен умĕнче, çӳлте — ĕмĕр ирĕлми хулăн сийлĕ юр; аялта ем-ешĕл тĕнче. Ешĕл айлăмпа юнашарах çутă хумĕсемпе шавлакан аслă тинĕс сарăлса выртать. Çӳле пăхсан — çĕлĕк хывăнса ӳкмелле, аяла пăхсан — пуç çаврăнать. Аялта, тусем хушшинче, шыв кĕрлени анчах илтĕнет. Ăнсăртран, аялалла татăлса анас пулсан, юлашки хут сывласа юлма çеç ĕлкĕр, вара тек сывлаймăн та. Хушăран, тусен тайлăмĕнче Кавказ чăрăшĕсем, кĕрхи пахчана ларса юлнă сайра кантăрсем пек, тăлăххăн кашласа лараççĕ. Экскурсантсем çӳле улăхнă майăн, тусен çийĕпе шăвакан çумăр пĕлĕчĕсем те вĕсемпе тан пулса, çăра тĕтре пек йăсăрланаççĕ.
Çӳле улăхнă майăн Гагры хули хуран тĕпĕнче ларнă пек çеç курăнса каять.
Акă экскурсантсем çумăр пĕлĕчĕсем çӳлĕшĕнчен çӳле упаленеççĕ. Вĕсен çӳлĕшĕнчен пăхсан, хĕвеланăç енче Хура тинĕс пек вĕçĕмсĕр инçете тикĕссĕн çутăлса выртни курăнать. Аялта, тусем хушшинче, ем-ешĕл тĕнче; тата леререх, унта та кунта, каллех пысăк курпунлă тусем тăсăлаççĕ. Çӳлте — ĕмер выртакан шап-шурă юр та пăр; аялта çеçкери чечексем çиçкĕнеççĕ.
Нумайччен тĕлĕнсе тăчĕç пирĕн экскурсантсем ту çинче, нумайччен калаçрĕç.
Сăрт тăррине хăпарса ансан, экскурсантсем кашниех мунчала пек çемçелчĕç. Çак вăхăтрах вĕсене, ывăннă чăптаçăсене, кашни пальмă хăйĕн сулхăнне выртса канма чĕнет. Ĕшеннĕ çынсем сулхăна выртса канаççĕ.
...Тепĕр ирхине хĕвел Сочири пекех илемлĕн, çӳлĕ тусем хыçĕнчен çĕкленсе, ытарайми садсен ешĕл çулçисем витĕр йăлтăртатрĕ. Садсемпе урамсенче шăнкăртатса юхса выртакан чĕркĕмĕл пек тăрă шывсене хĕвел çути татах та илемлетрĕ. Çак шыв ирхине такама та пите-куçа çăвас килтерет. Хура тинĕс енчен вăхăтпа лăпкăн та ăшшăн, вăхăтпа сулхăнрах та уççăнрах вĕрсе тăракан çилĕ пурин чĕрине те çăмăллатса çĕклентерет.
Экскурсантсене паçăртанпа Хура тинĕс хĕрринче кĕтсе тăракан «Абхазия» пăрахут виççĕмĕш хут кăшкăртать. Унăн уçă сасси пĕр енне— садсемпе чуллă тусен хушшине, тепĕр енне — аслă тинĕс çийĕн уççăн янăрарĕ. Пăрахут çине çынсем ларса вырнаçсан, вăл, хурçă хура сăпка пек ярăнса, инçетрен ыткăнса килекен тискер хумсем çинче ыррăн сиктере пуçларĕ.
Малалла кайнă майăн Гагры хулипе ешĕл çыран хĕрри тата çав çыран хыçĕнчи çӳлĕ тусем каялла чакнă пекех туйăнаççĕ. Çӳлĕ тусем, хăйсен пуç тӳпинчи шурă чалмисене силлесе, тинĕс хумĕсем çинчи хурçă сăпкапа сывпуллашрĕç.
«Абхазия» паттăррăн кĕрешет шултра хумсемпе. Хумсем, аякранах, пĕтĕм тинĕсе картлантарса пырса, «Абхазия» пăрахут çинелле пĕрин урлă тепри сике-сике ыткăнаççĕ. Хурçă сăпка, хумсене хирĕç çĕкленсе, таçта вĕçме хатĕрленнĕ пек пулать те каллех хумсем хушшинелле чăмать.
Тинĕс!.. Вĕçĕ-хĕррисĕр тинĕс! Авалтан шутласан, çак тинĕсре миçе çын путса вилнĕ пулĕ? Юнпа витĕннĕ вăл иртнĕ вăрçăсенче. Халĕ акă вăл мирлĕ тинĕс: ун çинче вăрçă сасси ахăрмасть, тупăсен сасси кĕрлемест. Ун урлă час-часах эпир кӳршĕри Турци патшалăхĕпе алă парса тытатпăр, пĕр-пĕрин патне хăнана та çӳретпĕр. Ĕлĕк чухне, вырăс патшисемпе тĕрĕк султанĕсен саманисенче, çав Турци патшалăхĕпех миçе хутчен çапăçса юн тăкман пулĕ, мĕн чухлĕ карап пĕтмен пулĕ çак Хура тинĕсре?!
— Тинĕс! Ăçта вĕçӳ-хĕррӳ сан, хаяр Хура тинĕс? Ма эсĕ çав тери силлесе халиччен килмен хăнусене хăрататăн? — çакăн пек шутларĕç пирĕн чăптаçă эксурсантсем.
...Кайсан-кайсан, «Абхазия» пăрахут Сухуми хулине çитсе чарăнать.
Кунта экскурсантсене халиччен курман пысăк пристань — тинĕс пристанĕ — порт хытă тĕлĕнтерчĕ. Темиçе пăрахут, темĕн чухлĕ карапсем. Сухуми — пысăк портлă хула. Сухуми — садсем хушшинчи илемлĕ, курортлă хула. Унăн курорчĕсемпе боганика сачĕ, сачĕсенчи — бамбук, виктория регия текен тата субтропикра ӳсекен ытти хаклă йышши йывăçсем те пĕтĕм экскурсантсене тĕлĕнтереççĕ. Мĕн тĕрлĕ йывăç-курăкпа мĕн тĕрле упăте таврашĕ çук-ши ку Сухумири сад пахчисемпе упăте питомникĕсенче?!
Упăтесен питомникĕнче
Ту айккинчи лапамра хӳтĕ вырăн. Аслă сад пахчи. Ăшшăн вĕрет лĕп çил. Сивĕ çил ку вырăнта пулмасть те. Сад алăкĕнчен кĕрсенех ĕречĕ-ĕречĕпех пралукран карса тунă читлĕхсем, картасем курăнса каяççĕ. Çав тимĕр картасенче тĕрлĕрен тĕслĕ упăтесем пурăнаççĕ. Вĕсем валли каштасемпе пĕчĕкçеç чикмексем вырнаçтарса панă. Çав каштасемпе чикмексем çинче упăтесем ирхи кунран пуçласа каçченех лара-тăра пĕлмесĕр мĕн ывăнса çитиччен тĕркĕшеççĕ: е пĕрне-пĕри хӳринчен вăрттăн туртаççĕ, е тепри тата хăй çумĕнчи юлташне «аллипе» çапса тарать, вара ăна виççĕмĕшĕ хуса çитсе пусса ӳкерсех кăшкăртать, леш парăнасшăн мар пикенсех кĕрешет. Хăш чухне вăйлăраххисем имшеррисене йĕкĕлтеççĕ. Е тата хăшпĕр çурисем ашшĕ-амăшне виртлесе çилентереççĕ, çиленнĕ амăшĕ вĕсене вăрçса тăпаласа пăрахать. Çавăнтах чикмек çинче физкультура вăййи тăвакансем те пур. Вĕсенчен хăшпĕрисем циркри акробатсем пек хăтланаççĕ; теприсем пĕр-пĕр кĕтесе пĕшкĕнсе ларнă та темĕн тăрăшсах суйлаççĕ.
Сухумири питомникре 250 упăтене яхăн тĕрлĕ ăру упăтисем пурăнаççĕ. Унта Африкăран, Австралирен тата ытти шăрăх енчи çĕрсенчен кӳнисем те сахал мар.
Питомникре ĕçлекен профессор экскурсантсене пĕр читлĕх умне чарса тăратрĕ:
— Ак ку пирĕн «гимадрил» текен упăте пулать. Вăл 26 çулта. Юнашар пӳлĕмри — унăн икĕ ачаллă арăмĕ... — тет профессор. — Гимадрил хăй пӳлĕмĕнче мăнкăмăллăнрах, темле чинлă çын пек, ерипен уткаласа çӳрет. Вăл, ют çынсене питех юратманскер, тӳртен çаврăнса ларать те экскурсантсем çине пăхмасть те.
— . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
— . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Чирлессе упăтесем çын мĕнле чирпе чирлет — çав чирсемпе пуринпе те чирлеççĕ. Çынсем хушшинчи сикекен чир упăтесем çине те сикет, — ăнлантарать упăтесене пăхакан.
— Ав, пăхăр-ха гимадрил «арăмĕ» çине: епле вăл ачисене ĕмĕртет.
— Ха, тĕлĕнтермĕш, ачине çын пекех тытса ларса ĕмĕртет! — кăшкăрса ячĕ экскурсантсенчен пĕри.
— Ан та калăр ĕнтĕ! — теççĕ теприсем. Кашниех тĕрлĕ ыйтусем пама васкаççĕ. Питомникре ĕçлекен профессор вăсене йĕркипе, васкамасăр каласа ăнлантарать.
— Нумаййăн вĕсем кунта, — терĕ малалла префессор, — Кунта хĕлле те сивĕ пулмасть, хĕлле, пĕр 170-шĕсĕр пуçне, пурте çак читлĕхсенчех ирттереççĕ. Пӳртрисене те 5 градусран ытла ăшă кирлĕ мар. Апат-çимĕç тĕлĕшĕнчен, аш-какайсăр пуçне, çын мĕн çиет, çавсене йăлтах çиеççĕ... Малашне аш-какай та çиекен пулаççĕ-ха вĕсем. Халиччен какай çименни — вĕсем хăйсен ăрăвĕ тăрăх шăрăх енчи тĕрлĕрен çырлаллă-çимĕçлĕ вăрмансенче пурăннинчен килет.
— Ачисене-и? — тет профессор, кĕçех тепĕр экскурсант панă ыйтăва илтсе. — Ачисене хăй тĕллĕнех çуратать. Кăвапине те хăех татать. Çуралсан, пилĕк уйăхчен, чĕчĕ ĕмĕртсе усрать, кайран, майĕпе хăйĕнчен уйăрать. Ачисен çуралсанах куçĕсем курма тытăнаççĕ. Кунта темиçе тĕрлĕ ăрат та пур. Пĕр йышши ачисене икĕ «аллипе» тытса йăтса çӳрет, чĕчĕ ĕмĕртнĕ чухне те ачине сулахай «алли» çине лартса ĕмĕртет; тепĕр йышшисен ачисем хырăм айĕнчен çакăнса е çурăмĕ çинче ларса çӳреççĕ. Иртнĕ çулта вунçичĕ ама çăвăрларĕç. Пурин те ачисем сывлăхлă ӳсеççĕ-ха...
Упăтесен питомникĕпе паллашнă хыççăн экскурсантсем ĕлĕк «Çĕнĕ Афон» тенĕ монастырь пулнă вырăна кайса кураççĕ. Ку монастырьте сакăрçĕр манах таран пурăннă. Вĕсем, пуринчен ытла вĕсен пуçлăхĕсем, çав вырăнта нумай çул хушши ашкăнса, халăхран вăрттăн ирсĕр ĕçсем туса пурăннă. Çакă экскурсантсене хытă тĕлĕнтерет, ĕлĕкхи тĕн ултавне тепĕр хут аса илтерет.
...Малалла экскурсантсем Туапсе, Новороссийск, Краснодар хулисене çитсе кураççĕ, вара Кавказпа уйрăлаççĕ.
Краснодарта ларнă пуйăс пирĕн чăптаç-экскурсантсене Сталинград еннелле илсе вĕçтерет.
Сталинградра
Экскурсантсен поезчĕ аслă Атăл хĕрринчи Сталинград патне çитсе чарăнать. Унта хула çывăхĕнче темиçе километр талкăшĕ сарăлса ларакан гигант-заводсен гудокĕсем хыттăн янратса пĕтĕм хула таврашĕнчи сывлăша чĕтретсе тараççĕ.
Сталинград — пысăк промышленноçлă хула. Унта пĕтĕм тĕнчипе паллă трактор завочĕ, металлурги завочĕсем. Пурте кĕрлесе лараççĕ. Ик-виçĕ енчен пырса кĕрекен чугун çулсем, Сталинградран тĕрлĕ тавара, продукцисене çĕршыв тăрăх ăсатăççĕ.
Совет влаçĕн малтанхи çулĕсенче çак таврара хаяр çапăçусем пулнă. Унта Красновпа Деникинăн тата ыттисен шурă бандисем те сахал мар ашкăннă. Вĕсем ялĕ-ялĕпе вут хыптарса кĕл туса вĕçтернĕ.
«Скотину — отбирать! Самих — расстреливать! Остальное — сжечь!» — текен приказсем панă вĕсем. Кам большевиксемшĕн тăнă, кам Совет влаçĕшĕн пулнă, çавсенне шурă генералсен йыттисем чĕрĕллех куçĕсене кăларса илнĕ, чĕрĕллех тирне сӳнĕ, чĕрĕллех вутта пăрахса çунтарнă. Çак вырăнти пурнăç сăра хуранĕнчи шыв пек вĕренĕ çав вăхăтра.
Вĕсен хура вăйне Хĕрлĕ Çар тĕпренех çапса салатать. Кунти çапăçăва Сталин юлташ ертсе пынă, çавăнпа вара «Царицын» тенĕ хула Сталинград пулса тăрать.
...Акă трактор завочĕ. Унăя корпусĕсем таçта çитиех талкишпе сарăлса лараççĕ. Темиçе пин машина, темиçе çĕр цех вăл корпуссенче; темиçе цехран тĕрлĕ детальсем пĕр çĕре пухăнса вĕçсĕр конвейер тăрăх тĕп цехран трактор пула-пула тухать.
60 000 рабочи çак гигант-заводра. Унта темиçе чĕлхеллĕ халăх пĕр тăван йыш пек килĕштерсе ĕçлесе пурăнать. Чăваш чăптаç-экскурсантсем килнĕ тенине илтсен, ача чухне чăваш хушшинче кĕтӳ кĕтсе ӳснĕ тутар çынни вĕсемпе курнăçма васкарĕ.
— Ой, иптешлер, чăвашсем пулатăр-и? Пире килсе курас терĕр апла? Юрать, юрать! — тет те вăл, палланă çывăх юлташ пекех, дирекцирен экскурсантсеие кăтартса çӳреме пропуск илет, унтан вĕсене хăйпе пĕрле илсе çӳрет.
— Малтан паллашар-ха: мана Арифула тесе чĕнеççĕ. Эпĕ кунта заводне тума пуçланăранпах ĕçлетĕп... — терĕ вăл. — Авă, пăхăр таврана. Çак завод-гиганта пĕтĕмĕшпех вуншĕр уйăхра туса пĕтернĕ. Ĕлĕк пулсан чиркĕвне е мулласен мечетне ик-виçĕ çул тунă. Паллах, ĕлĕк урăх çынсем пулнă, халĕ урăххисем. Хĕн-хур айĕнче çăмăл пулман, — тет Арифула, йĕри-тавраллах карăнса ларакан завод корпусĕсем çинелле кăтартса.
— 1930 çулта чи пирвайхи трактора туса кăларсан, — калать вăл малалла, — савăннипе ним тума пĕлмен эпир, пĕтĕм рабочисем пĕр сасăпа «урра!» кăшкăртăмăр...
— Çав çул пин трактор тунă, тепĕр çулне — 18 452, виççĕмĕш çулне — 40 000, тăваттăмĕш çулне — 210 159...
— Завода тума тытăнсанах ют çĕршывсен хаçат-журналĕсем намăса пĕлмесĕр пирĕнтен кулма пăхрĕç. «Тăваймаççĕ» имĕш! Чăнах та ун чухне Германирен е Америкăран кӳнĕ машинăсем умне пырса тăма та хăраттăм эпĕ. Пĕлмен ал-урапа мĕн тăвăн? Анчах вĕренсе çитрĕмĕр те çирĕппĕн алла илтĕмĕр техникăна. Çавăнпах большевиксем те ĕнтĕ эпир... Ултă çул ĕлĕкрех кирпĕч йăтма кĕтĕм эпĕ çакăнта. Кайрĕ вара ĕçĕм! Халĕ мана аслă механик теççĕ ĕнтĕ. Ĕçленĕ вăхăтрах вĕренсе пынă эпир. Çапла вара, Совет влаçĕ çын турĕ пире... Ав, пăхăр-ха, епле вăйлă ăйăрсем суха тума хатĕр. Колхоз уйĕсене тухса кайĕç... Тĕнчене тепĕр енне çавăрса хурĕç вĕсем, — тет Арифула, савăнаçлăн йăлкăшса.
Экскурсантсен умĕнче урам пек икĕ ретлĕн, леререх тата темиçе рет, симĕссĕн-кăваккăн курăнса, халĕ çеç конвейер çинчен тухнă вĕр-çĕнĕ тракторсем лараççĕ.
— Миçе трактор парать талăкне çакă завод — ыйтрĕ пĕри.
— Хальхи вăхăтра кунсерен вăтам шутпа 144 трактор, 154-шар мотор туса кăларать, — пĕлтерет Арифула.
Хытă тĕлĕнтерчĕ чăптаçă-экскурсантсене трактор завочĕ. Вĕсенчен чи ватăраххи, Микулай пичче, тарăн шухăша кайрĕ: «Этем, этем... Мĕскер çеç тумасть-ши тĕнчере? Мĕскер шутласа кăлармасть-ши? Вăл, лампа тавра вĕçекен лĕпĕшсем пек, вĕçе пуçларĕ çĕр йĕри-тавра; пĕлĕт тӳпине тыткăна илчĕ хăй аллине; темиçе пин çухрăмран юнашар ларнă пек пĕр-пĕринпе калаçать; çĕр айĕнче те, шыв тĕпĕнче те, сывлăшра та — этем. Вăл халиччен никам пуç чикмен сĕм вăрмансем хушшине е çеçенхирсем варрине ик-виçĕ çулта халапри пек хуласем тăва-тăва лартать; чуллă сăрт-тусене ишет; ĕмĕртен усăсăр юхса выртнă пысăк шывсене пĕвелесе хăйшĕн ĕçлеттерет. Çапла, çак тĕнчери чи хăватлă вăйсен вăйĕ — этем шутланать иккен.
...Тăван ĕçхалăхĕ, епле ытарайми чĕртет вăл тăван çĕршыва! Çĕнĕ пурнăç тăвать вăл, тулăхлă, ирĕклĕ çутă пурнăç. Унăн ĕçĕ ĕлĕкхи пек харама каймасть, çак шухăшсем çиçĕм пек çиçсе иртрĕç Микулай пичче пуçĕнче. Тарăн шухăша кайнипе ăна Арифулан юлашки сăмахĕ, вăл Сталинградри трактор завочĕ 5 çул тултарнин юбилейĕ пĕтĕм тĕнчене тĕлĕнтермелле чаплă пулса иртни çинчен калани, пуçне кĕмесĕрех юлчĕ. Çав юбилей вăхăтĕнче пĕтĕм Сталинград хĕвел пек ялкăшнă, пĕтĕм ĕçхалăхĕ савăннă, чаплă уяв уявланă.
...Трактор заводĕнче темĕн те пĕр курса хĕпĕртенĕ хыççăн экскурсантсем тăван уй-хире, тăван ялсене, тăван производствăна аса ялнипе — Атăл çине, тăван Атăлпа савăнма пристане васкарĕç.
Çак пристаньрен Атăл тăршшĕнчи уй-хирсене хурçă утсем пысăк пăрахутсемпе ăсанаççĕ. Вĕсене ĕç кĕтет, ĕç, социализмла уй-хирти мухтавлă ĕç.
Атăл çинче
Cталинградра пирен экскурсантсем «Карл Маркс» ятлă пысăк пăрахут çине лараççĕ.
Вăл, çиллес вăкăр пек мăнкăмăллăн мĕкĕрсе, васкамасăр хускалчĕ. Пысăк вăйĕпе мухтаннă пек, Атăла çурмаран касса, Саратов еннелле хăлаçланать пăрахут. Экскурсантсене трактор хулинчен часрах комбайн хулине çитересшĕн хытăран хытă кайма тытăнать.
Ирĕк-çке, уçă та канлĕ-çке Атăл тăрăх ларса пыма!
Ĕлĕкхи вăхăтра пирĕн чăптаçăсем пек çынсене Атăл тăрăх савăнса çӳреме те кун пулман. Пирĕн пулман вăл авалхи Атăл.
Кивĕ Атăл — хĕн-хурлă Атăл. Миçе бурлак сĕвĕнсе ӳкмен-ши кивĕ Атăл хĕрринче? Миçе купца сарман-ши хăйĕн хырăмне, мĕн чухлĕ тултарман-ши вĕсем хăйсен кĕсйисене кивĕ Атăл çинче тертленнĕ халăх тарĕпе?
Аçтăрхантан Рыбинска çитиех пĕр салху кĕвĕллĕ юрă хуллен те хурлăхлăн тăсăлнă ун çинче. Вăл хĕн-хур юрри! Çуртсăр-йĕрсĕр, çĕтĕкĕн-çурăкăн тертленсе çӳренĕ ура вуншар пин çын, вĕсем пусмăрти ĕçхалăх ывăлĕ-хĕрĕсем пулнă.
Кивĕ Атăл — юнлă Атăл. Вăхăтпа вăл паттăр Разина хутĕленĕ, хăват панă Пăкачав Емелне те... Мĕнле паттăрсем, мĕнле маттурсем пулмая-ши ун çинче иртнĕ ĕмĕрсенче? Çав паттăрсен хурлăхлă та çилĕллĕ юррисем аслă Атăл тăршшĕнчи уй-хирсемпе çӳлĕ тусене, хура вăрмансене çĕнтерӳллĕн янăратнă. Çав юрăсем инçете илтĕннĕ.
...Çĕнĕ Атăл — чаплă Атăл!
Кам çеç савăнмасть-ши сан çинче, кам çеç хаваслă юрă юрламасть-ши анлă кăкăрлă çутă хумусем çинче паян кун? Кама савăнтармаççĕ-ши ирĕклĕ пăрахутсем, миçе çын чĕрине çĕклентермеççĕ-ши вĕсем паян кун?
Çĕнĕ Атăл — хаваслă Атăл, савăнăçлă Атăл! Сан хулусемпе аслă уй-хирсем тăрăх миçе миллион рабочипе колхозник савăнмасть-ши, кам ырă курмасть-ши паян кун? Паянхи кун эсĕ юхса тухакан Селигер кӳллинчен пуçласа Каспи тинĕсне çитичченех пĕр юрă, çĕнĕ юрă тăсăлать, вăл — телейлĕ пурнăç юрри.
Çĕнĕ Атăл, ытарма çук Атăл — ирĕклĕ ĕçхалăхĕн Совет Атăлĕ...
Пăрахут шыва хирĕç паттăррăн ыткăнать. Анчах шуни пĕртте паллă мар унăн. Çулталăкĕпех чăпта çапса е уй-хир ĕçĕсене ĕçлесе ĕшеннĕ хыççăн пит те ансат иккен аслă Атăл тăрăх уçăлса çӳреме, аван-мĕн пысăк пăрахутăн класлă пӳлĕмĕсенче ларса пыма. Иккĕмĕш класри сарлака çулçăллă фикуссем айĕнче радио итлесе пынă чух çав тери ырă та канлĕ. Мускав концерчĕ тарăн шухăша ярать çамрăка. Шурăмпуç килнĕ чух шур пĕркенчĕклĕ çĕмĕрт çинчи ачаш шăпчăклă юрлакан артистка сасси чĕрене тивсе вырнаçать.
Аслă Атăла сисĕнми карăнса килнĕ тĕттĕм каç чар-шавĕ витсе лартать. Пăрахут шунă май тĕттĕм çыран хĕррисенчен симĕсĕн-кăваккăн çĕнĕрен çĕнĕ курăнса пыракан маяк хунарĕсем куçа ачашлаççĕ. Вĕсем хăйсем патне кăчăк туртнă пек туйăнаççĕ.
Пит те аван тĕттĕм çĕрте çав вĕлтĕрти вут çутасене палуба çинчен пăхса пыма. Лăпкăн вĕрекен ăшă çилĕ тулли пит-куçа йăвашшăн сĕртĕнсе ачашлать. Кăмăла уçса çĕклентерет вăл, хаваслантарать лăпкă тӳлек каç. Çывăрас та килмест. Анчах та çавах, кунпа çĕрĕн саккунĕсене пăхăнса, çĕрле выртса канмаллах.
— Ĕнер Сталинград хулинче трактор заводне курса тĕлĕнтĕмĕр. Саратавра комбайн заводне курасчĕ тата. Вара çитет... Ну, кĕрсе выртар пуль. Ирччен çывăрас, канас, — тет Микулай пичче, палуба çинче хăйпе калаçса ларакан Ваçлие.
— Вăхăт чылай кĕçĕр. Выртсан та юрать. Ыран каллех Саратовра çӳреме вăй пухар, — тесе хурать çамрăк юлташĕ.
Тĕттĕм пулин те, вăхат чылая кайсан та, Праски, Санька, Лавренти тата ытти çамрăксем палуба çинче çаплах ларчĕç, юрату халапĕсене кала-кала пачĕç...
Саратов, Куйбышев, Ульяновск, Хусан хулисем хыçа тăрса юлнă. Пăрахут малтанхи пекех хăватлăн ишсе Чăваш республикин çĕрне çитсе кĕрет. Кĕçех Шупашкара çитмелле.
Акă Атăлăн сылтăм енче, сăртлă çыран çинче, чăваш чĕлхине, чăваш юрри-кĕввисене пĕтĕм тĕнчене сывлăш урлă саракан çӳлĕ радиомачтăсем курăнса каяççĕ. Çаксене курсан, палуба çинчи экскурсантсем тата тепĕр хут хĕпĕртерĕç.
Хыçра: трактор хули — Сталинград, комбайн кăларакан Саратов, цемент тăвакан Вольск, Атăлăн Самар кăкăрĕ, чуллă Жигули сăрчĕсем, чăнкă çыран хĕрринче вăлтапа пулă тытса ларакан стариксам; кимĕ çинче виççĕн-тăваттăн ларса купăс кĕввипе юрра шăратакан çамрăксем; чаплă хула — Куйбышев; Ленин çуралнă —Ульяновск (Чĕмпĕр); Хусан — Тутар республикин чĕри — историллĕ хула. Хыçра — 28 пысăк хула!
«Карл Маркс» Шупашкар пристанне çитсе чарăнать. Ем-ешĕл çыран, ем-ешĕл бульвар — çуралнă çĕршыв Чапаев çуралнă çĕршыв, тăван Шупашкар.
Микулая пиччĕ тарăннăн сывласа илчĕ.
— Савăнăр, ачасем, савăнăр... аван çаврăнса çитрĕмĕр. Çапла тĕнче кăтартса çӳресе тăн-пуçа уçма май панăшăн халĕ ĕнтĕ пирĕн Совет влаçне чĕререн тав тумалли çеç юлчĕ, — терĕ вăл пăрахут çинчен тухма алăк мне пухăнса танă юлташĕсем çине пăхса.
— Савăнатпăр, тав тăватпăр!— илтĕнчĕ çулçурекенсен сасси.