Электронлă вулавăш

Ку сайтра эсир чăвашла çырнă хайлавсене тупма пултаратăр. Пур хайлава та авторĕ, çырнă çул тăрăх çăмăллăн тупма пулать. Ку архива ятарласа хатĕрленĕ — сире килĕшекен хайлавсене эсир ку сайтра та, уйрăммăн уçласа илсе те вулама пултаратăр.

Пӗлме: хайлавсем вырнаҫтармалли йӗрке.

Тыр хушшинчи пиçенĕ

Ӳсен тырра пусмăрлать.

Ах, аттеçĕм, ай, атте,

Эпир апла пулас çук.

Çырма кайăк куккук пур —

Хăй амăшне хисеплемест.

Ах, аннеçĕм, ах, анне,

Эпир апла пулас çук.

Пĕлт айĕнчи тăрнине

Пĕччен прахса хăварнă.

Кукаçиçĕм, кукамай,

Эпир апла тăвас çук.

Кил хушшинчи йытти пур —

Кушака пĕр кураймасть.

Ах, тетеçĕм, ах, инке,

Эпир апла пулас çук.

Выльăхпала кашкăр пур —

Нихçан килшсе пурнас çук.

Ах, куккиçĕм, ах, инке,

Эпир апла пулас çук.

Чанапала шăнкăрч пур —

Пĕрмай вăрçса пурнаççĕ.

Ах, йыснаçăм, ах, акка,

Эпир апла пулас çук.

Уйри икĕ çул юппи

Ик çĕрелле каять-çке.

Ах, шăллăмçăм, ай, кинĕм,

Эпир апла пулас çук.

Уйри юманпа çăки

Пĕрмай уйрăм лараççĕ.

Ах, кĕрӳçĕм, ай, йăмăк,

Эпир апла пулас çук.

Шăлан çинчи кулĕксем

Пĕр чуптуса пурнаççĕ.

Ах, тăвансем, пĕлĕшсем,

Эпир те çапла пурнар-и?

Иртнĕ çул Ваççана ик çĕр тенкĕ кивçен панăччĕ. Пилĕк кунран тавăрса пама пулчĕ. Анчах тавăрса парасси кашнинчех "тепре укçа иличчен" тăсăлса пычĕ. Вунă уйăх та иртрĕ. Халĕ хамах айăпласшăн.

— Мана укçа панă чух эпĕ ӳсĕр пулнă вĕт-ха, памалла пулман, ӳсĕр çын вăл ухмах çын пекех, хăйшĕн хăй явап тытмасть, — тет Ваççа. — Нимĕн те ас тумастăп, ун чухлех илмен пуль.

Аран-аран илтĕм вĕт. Хăй вара укçана тавăрса панă хыççăн тепĕр куннех кивçен ыйтма персе çитрĕ. Памарăм та — кӳренчĕ.

Кивçен пани хăвна валли нуша тупниех.

Тавăрса паманнисем татах пур. Илес шанчăк та юлмарĕ. "Парăп-ха, укçасăрах пурăнмастăн пуль-ха", — теççĕ çеç.

I

Вăрçа кĕнĕ ват салтак

Ĕлĕк мĕн-мĕн пулнине

Юрла-юрла асăнать,

Асăнать те макăрать.

Паттăр пулнă салтакăн

Çӳллĕ кăкăрĕ çинче

Йĕркипеле медальсем,

Йăлтăр-çутă хĕрессем.

Унăн вăрăм юррине

Ялти ватă-вĕтĕсем

Ушкăнĕпе пухăнса

Пуçа тайса итлеççĕ.

Хрансус халăхин патши

Çĕр çывăрмасть, çар пухать:

Ваттине те хĕрхенмест,

Яшшине те шеллемест.

Çĕр хĕрринчи сĕм вăрман —

Витĕр тухми сĕм вăрман

Кăн-кăвак çанталăка

Ĕмĕлкипе хуратать.

Ах. вăрман мар, ним те мар —

Хрансус çарĕн ĕмĕлки

Çӳле витĕрех ӳкет,

Унпа пĕлĕт хуралать.

Турă çырлах, ан пăрах:

Патшамăра вăй парах,

Тăшман вăйне чакарах,

Пирĕн вăя хăпартах.

Улăхри текерлĕксем

Çурхи тырра акнă чух

Хресчен пуçĕ тĕлĕнче

Явкаланса вĕçеççĕ.

Текерле мар, ним те мар -

Ютран килнĕ утлă çар

Лашасемпе таптаса

Малалла

(Матфей, XXVI, 38, 39)

Тĕнчери мĕн пур кун-çулра,

Ах, эсĕ, çак эрне,

Хăвăн тăватă кунăнта

Тĕнчене хуйха ӳкернĕ.

Аллă ик эрне хушшинче

Санăн вăту кунĕнче

Йывăç пахчи ăшĕнче

Христос Туррăмăр тăратчĕ:

Ăшĕ хытă çуннипе

Ӳпне ӳксе кĕл турĕ,

Ангел пулăшнă хӳтĕпе

Тӳсме хĕнне вăл тӳсрĕ,

Пăшăрханса çуннипе

Чĕркуçленсе ларчĕ вăл,

Хăйĕн хĕрӳллĕ кĕллипе

Çапла тилмĕрсе тăчĕ вăл:

«Эй, Манăн ыр Аттем!

Çак эпĕ ĕçес куркаран

Ĕçмесĕр иртме юрасан

Эпĕ ăна ĕçмĕттĕм...

Анчах эпĕ ыйтни мар,

Санăн ирĕкӳ пултăрах,

Манăн унтан иртес мар,

Санăн ирĕкӳ пултăрах!..»

Христос çапла тăнă чух

Усал куçсем кĕвĕçрĕç,

Çĕр варринче тĕттĕм чух

Ăна вĕлерме тытăнчĕç.

Пĕтĕм тĕнче лăпкă çеç:

Пур çĕрте те шăп тăрать,

Пĕтĕм çĕр пичĕ тĕттĕм çеç,

Пĕр уйăх çеç çутатать,

Тулли уйăх çутипе

Пахча илемĕ курăнать,

Пахчанăн таса çулĕпе

Суккăр халăх кĕç пырать,

Малалла

Паян кунччен пурăнса, çак çулсене çитсе пĕр япалана лайăх ăнлантăм. Çын ӳт-кĕлеткерен кăна ватăлать, унăн чунĕ вара чылай чухне çамрăк вăхăтĕнчиех юлать. Анчах çеç хамăн тăван ял (Вăрнар районĕнчи Хураçырма Кушлавăш) урамĕсенче сиккелесе çĕмĕрт-сирень шăршиллĕ каçсенче савнисемпе алран алă çавăтăнса çӳреттĕм пек. Çын пурăннăçемĕн унăн асĕнчи кĕнеке хулăнлансах пырать иккен. Çавсене пурне те хут çине кăларса хурас тăк миçе том пухăннă пулĕччĕ-ши? Уйрăм самантсем хăйсем калавăн вуланнă пулĕччĕç.

Пĕрремĕш самант. Эпĕ пионера кĕретĕп. Ун чухне линейкăра хам çырнă (хамах-ши?) сăвва калатăп… Каярах хĕрсем патне сăвăласа çыра пуçланăччĕ. Ун чухнехи çамрăксем çырăва сăвăласа пуçлатчĕç тата вĕçлетчĕç. Ç Элкер витĕмĕ-ши е хамăр харсăрланнă-ши çавнашкал? Эпир ун чухне пурте сăвăç пулнăн туйăнать мана.

Иккĕмĕш самант. Эпĕ шăрпăк арчине вырнаçма пултаракан радиоприемник пуçтарса ăна «ВитРод» ят паратăп (халĕ те çаплах алă пусатăп). Аслă классенче вĕреннĕ çулсенче «Радио» тата «Химия в школе» журналсем çырăнса илеттĕм, «Наука и жизнь», «Наука и религия» тата ытти хаçат-журнала антăхсах вулаттăм. Пирĕн килте ун чухне телевизор мар, радио та çукчĕ (пӳрт патне пралук карса çитерменччĕ). Тĕнчепе эпĕ хаçат-журнал урлă кăна çыхăннăччĕ. Тен, çавна пулах эпĕ вуласа тухман кĕнеке те юлмарĕ ялти библиотекăра. Кӳршĕ ялти (Вăрнар районĕнчи Кульцав ятлă вырăс ялĕ) шкултан 1966 çулта вĕренсе тухсан радиотехникума та кайса пăхрăм, конкурспа кĕреймерĕм (халĕ Турра тав тăватăп уншăн!). Заводра та, политехника институтĕнче те ĕçлесе тата вĕренсе пăхрăм – чун выртмарĕ, кăмăлăм çырлахмарĕ.

Малалла

Чĕкеç кайăк пурăнать,

Юрă юрлать, савăнать,

Çуллен чĕпĕ кăларать,

Хăй йăвине юратать.

Анчах унăн та тăшман

Пĕрре çех мар, темиçе:

Хурчăкапа тăмана.

Ула куракпа çăхан

Кайăк юнне тăкасран

Нихăçан чарăнас çук.

Тăшмансем тапăнасран

Сыхă тăма кирлине

Вĕçен кайăк та пĕлет,

Тĕрĕс пурăнас килет.

Чĕкеç йăвисем тĕлне

Хурчăка вĕçсе килсен,

Пĕтĕм ялти чĕкеçсем

Килсе кĕнĕ тăшманне

Хăвалаççĕ пур енчен.

Чун савнă ял-йышăмсем!

Эсир — манăн тăвансем,

Эпĕ сире юратса,

Сирĕн ята çĕртмерĕм,

Ял-йыш ячĕшĕн тăрса,

Пуçăма шеллемерĕм:

Вăйлă вăрçăра пулса,

Аран вилесрен юлтăм.

Салтаксене хĕрхенсе,

Эсир те пит тимлерĕр.

Вăйăр çитнĕ таранччен

Укçа-тенкĕ пухса та,

Пир-ар парса та

Юрату ĕçне турăр.

Турă сире пиллесе

Пысăк телейлĕ тутăр,

Мĕн кирли пурте пултăр,

Пурте ватăлса çитĕр,

Лере канлĕхе кĕрĕр.

Çар халăхĕ хушшинче

Эпĕ те пăшал петĕм:

«Тăшмана çак чух», — терĕм.

Малалла

Юрă пек, юмах пек Шупашкарăн

Çăкисем çеçке çурнă чухне

Эп çеçке пулмашкăн шухăшларам,

Юрату лартмасть-ши çеçкене!

Юрă пек, юмах пек Шупашкарăн

Пикисем вăййа тухнă чухне:

Санпала сăмах эп тупаймарăм,

Юратăвăн вутлă сăмахне.

Юрă пек, юмах пек Шупашкарăн

Каччисем ташша çапнă чухне

Ман ташша-тĕрре эс кураймарăн,

Юратăвăн вутлă ташшине.

Юрă пек, юмах пек Шупашкарăн

Пикисем юрра янă чухне

Саншăнах эп юрăсем юрларăм,

Юратăвăн вутлă юррине.

Юрă пек, юмах пек Шупашкарăн

Çăкисем çеçке çурнă чухне

Эп çеçке пулмашкăн шухăшларăм,

Юррăмпа эп лартăм çеçкене.

Чăваш чĕлхи пӳлĕмне

Кĕтĕм те ирпе пĕрре.

Стена çинчи элеме

Пăхса лартăм савăнса.

Ун çинче чăваш тĕнчи —

Чăвашсен пурнăç картти.

Икĕ диалект пурри

Палăрать икĕ юпре.

Тĕп хуларан аякри

Палăрать икĕ енче.

Чăвашсен малаш пурри

Курăнать виç хĕвелте.

Чăвашсен паха тупри

Чăн та-ши çав хăмлара?

Сăрапа çеç мухтанни

Хуçрĕ çеç ман кăмăла.

* * *

Кашни уяв илемĕ —

Чăваш ялав варкăшать.

Çамрăклăх, илем тĕнчи

Ун тĕсĕнче палăрать

Чăваш пурнăç йывăççи

Çутатса тăрать чуна.

Çакă ялав вĕлкĕшни

Савăнтарать кăмăла.

Çилпелле вăр-вар тăвать,

Чăваша ан парăн тет.

Хĕвел пек вăл ялкăшать

Лайăх вĕренме чĕнет.

Эпĕ питĕ вулама юрататăп. Уйрăмах мана космос çинчен çырнă кĕнекесем килĕшеççĕ. Хĕвел тата уйăх, çăлтăрсем тата планетăсем, комета тата метеоритсем çинчен пĕлме шутсăр кăсăклă.

Юмахсем те вулама кăмăллатăп эпĕ. Манăн юмахри юратнă паттăрсем — çаврака култармăçсем. Вĕсем çинчен вулама çеç мар, интереслĕ историсем шухăшласа кăларма юрататăп. Пĕррехинче эпĕ хамăн савнă култармăçсемпе Уйăх çине кайса курма шутларăм.

Хура тӳпери ылтăн уйăх култармăçсен хули çийĕн çӳрет. Çут тĕнче тытăмне тĕпчеме юратакан Пăши туссăр пуçне хулара пурăнакансем пурте çывăраççĕ. Пăши тĕпчевçĕ шкафран хăйĕн телескопне илчĕ те Уйăх çине тинкерме пуçларĕ. Вăл Çĕре чи çывăх çăлтăр — Уйăх пирĕн планетăн спутникĕ пулнине пĕлнĕ. Çĕртен пăхакан Уйăх çинче яланах кăвакрах пăнчăсем çеç асăрхать. Ку вăл Уйăх тăтăшах Çĕр çине пĕр енĕпе кăна пăхнине пĕлтерет. Уйăхăн Çĕр çинчен курăнман тепĕр енне вара космоса вĕçекен аппаратсем пулăшнипе тĕпчеме май килнĕ. Пăши тус–астроном та уйăх хăй çутă кăларманнине пĕлнĕ. Уйăх çĕрле йăлтăр! çутатса тăрать , мĕншĕн тесен çĕр пичĕ хăй çине ӳкекен çутта каялла тавăрса парать. Пăши тус çĕрлехи тӳпери çутта пăхса чылайччен киленчĕ. Сасартăк унăн пуçне чаплă шухăш тыткăнларĕ. Пăши Телескопне пытарчĕ те пингвин Пин юлташĕн мастерскойне чуптарчĕ. Мастерскойра çĕрĕпех темскер чĕриклетрĕ те кĕмсĕртетрĕ. Ирхине Пăши профессор тата Пин пингвин хайсен юлташĕсене: Пĕчĕкиç мулкача, чĕрĕпе, Нюша сыснана Уйăх çине вĕçсе кайма «Уйăхăм-1» аппарат ăсталани çинчен пĕлтерчĕç, Уйăх çине кайса курма сĕнчĕç. Нюша питĕ тĕлĕнчĕ: «Уйăх питĕ пĕчĕк-çке, эпир унта мĕнле вырнаçăпăр?» Пăши профессор вара Уйăх çинчен каласа пачĕ.

Малалла

Яшă хырăн вуллине

Сухăр ерешленĕ.

Каласан тĕрĕссипе —

Эп сана ĕненнĕ.

Шуçăм тутлă ирхине?

Чăтайман... Ĕненĕр.

Каласан тĕрĕссипе —

Хам эп килĕшсе вĕт.

Улталасшăн шыв хумне —

Чул эсĕ пăрахрăн.

Каласан тĕрĕссипе —

Пур хĕр тус халь — арăм.

Тăхăнма туй кĕпине

Эп ĕмĕтленеттĕм.

Каласан тĕрĕссипе —

Сăмахна ĕненеттĕм.

Пытанать ют тинĕсре

Сар хĕвеллĕ кунăм.

Каласан тĕрĕссипе —

Хитрех мар эп, тусăм.

Çиçекен куçусемпех

Эпĕ килленетĕп.

Хитрех мар эп — тĕрĕсех! —

Юратма пĕлетĕп!!!

21.10.2008